ترویج فرهنگ ایثار از کارکردهای ادبیات دینی است

علی‌الله سلیمی- روزنامه‌نگار

ادبیات دینی کودک و نوجوان در سال‌های اخیر از رشد کمی و کیفی قابل‌توجهی برخوردار بوده و بخشی از کتاب‌های منتشر‌شده در این زمینه در ردیف آثار پرمخاطب در بین خوانندگان کودک و نوجوان قرار گرفته و در محافل ادبی هم مباحث بسیاری پیرامون آن مطرح بوده است. به‌تازگی هم «گاهنامه ادبیات دینی کودک و نوجوان» به جمع رسانه‌های مکتوب کشور پیوسته که نشریه‌ای است با رویکرد نقد و نظر پیرامون مجموعه مسائل ادبیات دینی مرتبط با مخاطب کودک و نوجوان و به طرح دیدگاه‌های صاحب‌نظران این عرصه می‌پردازد. مخاطب این گاهنامه، نویسندگان، تصویرگران، ناشران، پدران و مادران، معلمان و مربیان و تمام کسانی هستند که دغدغه انتقال آموزه‌ها و مفاهیم دینی به کودکان و نوجوانان این سرزمین را دارند و برای هدف مقدس خود به قالب‌های ادبی دل بسته‌اند. برای آشنایی بیشتر با اهداف و رویکردهای این نشریه با سیداحمد میرزاده، سردبیر گاهنامه ادبیات دینی کودک و نوجوان، گفت‌وگو کرده‌ایم.

ایده تهیه و انتشار گاهنامه ادبیات دینی کودک و نوجوان در شرایط فعلی براساس چه ضرورتی شکل گرفت و در نهایت اجرایی شد؟
جامعه ما یک جامعه متدین و مسلمان است و مردم در تربیت فرزندان خود به تقویت ایمان دینی و آشنایی به معارف اسلامی اهمیت می‌دهند. بخش قابل‌توجهی از تولیدات ادبیات کودک و نوجوان ما ادبیات دینی است. این حجم از تولیدات دقیقا براساس این نیاز جامعه شکل گرفته است. با این حال، مسائل، مشکلات و آسیب‌های بسیاری در این حوزه وجود دارد. برخی مشکلات مربوط به خانواده‌ها به‌مثابه خریداران این آثار است. در میان حجم انبوه آثار ضعیف دینی چگونه آثار خوب را پیدا کنند؟ اصلا نیازهای اساسی مخاطب در عرصه ادبیات کودک چیست؟ این نیازها چگونه باید احصا و برای رفع آن برنامه‌ریزی شود؟ برخی از مشکلات مربوط به تولید‌کنندگان اعم از نویسندگان و تصویرگران و ناشران است. اینکه چه موضوعاتی برای پردازش اولویت بیشتری دارند؟ چگونه می‌توان به منابع متقن تاریخی دست یافت؟ چگونه می‌توان مفاهیم دینی را برای سطح سنی مخاطب مناسب‌سازی‌ کرد؟ به شبهات چگونه پاسخ دهیم که منجر به ایجاد شبهه جدید در مخاطب نشود؟ حدود مجاز استفاده از تخیل چه در آفرینش ادبی، چه در آفرینش هنری، چقدر است؟ مفاهیم دینی را مستقیم بیان کنیم یا اصلا مستقیم بیان نکنیم؟ اگر مستقیم بیان نکنیم، آشنایی با دین چگونه حاصل خواهد شد. اینها و بسیاری مسائل دیگر که عمده آنها را در مقدمه شماره نخست گاهنامه بیان کرده‌ام. ما در انتشارات آستان قدس سال‌هاست تمرکز خود را بر مبحث ادبیات دینی گذاشته‌ایم و در فرایند تولید صدها اثر ادبی دینی تمام اینگونه مشکلات را عینا لمس کرده‌ایم. از مدت‌ها پیش به این نتیجه رسیدیم که برای تبادل آرای صاحب‌نظران ادبیات دینی، به اشتراک گذاشتن تجربیات هنرمندانی که از تنگناهای خلق ادبیات دینی به‌خوبی عبور کرده‌اند، ارتباط خانواده‌ها و مربیان با تولیدکنندگان ادبیات دینی و مواردی از این دست نیاز به یک بستر مناسب دارد که مباحث این حوزه فارغ از جار و جنجال‌های خسته‌کننده در فضایی علمی و آرام مطرح شود. در واقع این نشریه براساس چنین دغدغه‌هایی به‌وجود آمد. مستحضر هستید که مجلات پژوهشی حوزه ادبیات کودک بسیار کم‌شمارند و تاکنون نشریه‌ای به‌طور انحصاری بر ادبیات دینی کودک متمرکز نبوده است.
چارچوب این گاهنامه با چه تعریفی از ادبیات دینی به‌ویژه در بخش کودک و نوجوان پایه‌‌گذاری شده است؟
تعریف ادبیات دینی کار دشواری است، زیرا از یک‌سو ادبیات، اصطلاحی است که پیرامون چیستی آن مباحث مفصلی وجود دارد و کتاب‌های بسیاری نوشته شده که چیستی ادبیات را تعریف کند. از سوی دیگر، دین واژه‌ای است که هر‌کس از آن برداشت خاص خود را دارد. به‌گونه‌ای که حتی در قالب یک مذهب خاص نیز بحث قرائت‌ها و فهم‌های دینی مختلف وجود دارد.  یکی از کارکردهای ادبیات دینی، ترویج فرهنگ ایثار در جامعه است. البته شاید خود یک نشریه پژوهشی بتواند برای تعریف ادبیات دینی هم بستر مناسبی باشد. جای پرداختن به چالش‌های این‌چنینی همین نشریه است. با این حال، دست‌اندرکاران این نشریه تعریف خود را از دین در ‌چارچوب اسلام انقلابی و مکتب اهل‌بیت عصمت و طهارت(ع) ارائه کرده‌اند. ادبیات را نیز اجمالا هنری می‌دانند که با بهره‌گیری از خیال با ماده زبان زیبایی می‌آفریند؛ یعنی معادل همان لیتریچر. امروزه برداشت جهانی از اصطلاح ادبیات همین است. بنابراین ما به آثار مستقیم گویانه‌ای که به نصیحت خشک مخاطب کودک می‌پردازند و برای کودک جاذبه‌ای ندارد که حس زیبا‌دوستی او را پاسخ دهد، ادبیات نمی‌گوییم.
در شماره اول این نشریه به همه نکاتی که شما در یادداشت نخست به آنها اشاره کرده‌ و جزو اهداف راه‌اندازی این نشریه نام برده‌اید، پرداخته نشده است. از جمله، تصویرگری و شبکه‌های متعددی که در امور تالیف، نشر و توزیع آثار این حوزه نقش دارند. آیا در شماره‌های آینده برای این حوزه‌ها برنامه مشخصی دارید؟
بله. مباحث پیرامون ادبیات دینی کودک بسیار گسترده و متنوع است و طبعا در یک شماره که هیچ در شماره‌های مکرر نیز به تمام آنها نمی‌توان پرداخت. اما امیدواریم به‌تدریج و براساس اولویت‌های مورد نظر مخاطبان و فرهیختگان به اساسی‌ترین ‌ مباحث پرداخته شود. یکی از مباحث بسیار مورد نیاز مبحث تصویرگری کتاب‌های دینی است. این مسئله بسیار بیشتر از متن ادبی اهمیت دارد؛ چرا‌که کودکان ابتدا با تصویر ارتباط برقرار می‌کنند و بعد با متن کتاب. اگر نتوانند با تصاویر کتاب ارتباط برقرار کنند، عملا آن کتاب فاقد توفیق خواهد بود. از سویی دست تصویرگران کتاب‌های دینی بسیار بیشتر از نویسندگان بسته است و تصویرگران در این زمینه دغدغه‌های بسیاری دارند‌ و یا مسئله توزیع که گلوگاه اصلی صنعت نشر در کشور ماست. توزیع کتاب‌های ادبیات دینی یک مقوله بسیار حساس است، زیرا به‌دلیل تقاضای بسیار در جامعه و نبود استاندارد و نظارت در تولید شبکه توزیع ادبیات دینی مسائل جدی‌ای دارد که باید بررسی شود. ما سعی می‌کنیم در هر شماره در کنار مباحث مستمر یک پرونده ویژه نیز داشته باشیم که به اهم مسائلی که شما اشاره کردید، بپردازد.
یکی از موارد مؤثر در جریان‌های فرهنگی و ادبی امروز، مقوله «آموزش» است. برای این منظور در گاهنامه ادبیات دینی کودک و نوجوان چه اهداف و برنامه‌ای دارید؟
مقوله آموزش یک مبحث کاملا مستقل است و نمی‌توان از این نشریه توقع داشت برای آموزش برنامه‌ای داشته باشد. جز اینکه درخصوص اهمیت این مقوله، معرفی مدرسان و منابع و مباحثی از این دست، پژوهش‌ها و مطالعاتی را چاپ کند. اما خود امر آموزش نیاز به برنامه‌ریزی، تالیف متون‌ و برنامه‌های جامع حضوری دارد که این موارد در طرح تفصیلی ادبیات دینی به نشر تعریف شده است. اجمالا باید گفت در مقوله ادبیات دینی کودک و نوجوان به‌شدت نیازمند تدوین متون آموزشی و تربیت مدرس هستیم. در کتاب‌های تئوریک آموزش ادبیات داستانی که فنون و اصطلاحات را عمدتا از غرب گرفته‌اند، کمتر به تکنیک‌های خاص این ژانر ادبی پرداخته شده است‌. اینها علمی است که نزد استادان داستان‌نویسی دینی ما‌ست و هنوز روی کاغذ نیامده است. مثالی می‌زنم: ما به‌عنوان مسلمان به امدادهای غیبی در زندگی بشر معتقدیم. این عین واقعیت‌گرایی است. داستان واقعیت‌گرای ما امدادهای غیبی را چگونه بیان می‌کند. آقای محمدرضا سرشار در کتاب «اگر بابا بمیرد» به مقوله تأثیر دعا پرداخته‌اند. پرداختن به اینگونه مقوله‌ها و از پس آن برآمدن شگردهای ویژه خود را می‌طلبد. به‌عبارت دیگر، در ادبیات دینی تکنیک و موضوع با هم یگانه است و ادبیات دینی آن نیست که فقط موضوع و درونمایه آن دینی باشد بلکه این مهم خود را در انتخاب شگردهای هنری هم نشان می‌دهد. برای پرورش نویسندگان ادبیات دینی و استفاده از تجربه بزرگان این عرصه نیازمند تدوین متون آموزشی ادبیات دینی هستیم. اما جای آن در این مجله نیست. در این مجله فقط می‌توانیم به همین مباحث بپردازیم که مثلا آیا تکنیک نیز می‌تواند دینی باشد یا خیر و یا ضرورت تدوین متون در این عرصه چقدر است و راهکارهای اجرای مسئله آموزش چیست و مسائلی از این دست.
در شماره اول گاهنامه، بیشتر به تبیین و تعریف چارچوب‌ها و چشم‌اندازهای ادبیات دینی کودک و نوجوان پرداخته‌اید. آیا در شماره‌های بعدی این رویکرد تغییر می‌کند یا با همین روش پیش می‌روید؟
طبیعتا اقتضای شماره اول همین بود که به کلیات و چارچوب‌های اصلی و تعریف ادبیات دینی بپردازد. بدیهی است که در ادامه مباحث کاربردی‌تری هم مطرح خواهد شد. یکی از مقوله‌های مهم و مورد نیاز تعریف چارچوب‌های نقد ادبیات دینی کودک و سپس نقد کتاب‌های منتشر شده است. گمان می‌کنم این مقوله برای مخاطبان و دست‌اندرکاران کمال اهمیت را دارد. البته فروع همیشه از اصول انتزاع می‌شوند. بدون پرداختن به کلیات و مباحث اصولی، پرداختن به جزئیات و فرعیات ما را در دام مباحث سلیقه‌ای می‌اندازد که از قدیم‌الایام تا امروز آفت نقد و نظر ادبیات کودک بوده است. وقتی مباحث اصلی حل نشده باشد، هنگام نقد اثر مواردی را به‌عنوان حسن یا نقص اثر مطرح می‌کنیم که ملاک آن نزد خود ما بدیهی است اما منطقا بدیهی نیست یا دلایلی می‌آوریم که مبتنی بر تجربه‌های شخصی ماست اما آن تجربه‌ها به حد کافی فراگیر نیستند. بنابراین همیشه پرداختن به مباحث مبنایی ضرورت دارند.
بخشی از مطالب شماره اول، به انتشار متن سخنرانی‌های استادان علوم دینی و ادبی با موضوعات مرتبط با ادبیات دینی کودک و نوجوان اختصاص یافته است. برای انتخاب موضوع این سخنرانی‌ها برای شماره‌های آینده چه برنامه‌ای دارید؟
درخصوص این سخنرانی‌ها نکته‌ای را عرض بکنم. موضوع تمام این سخنرانی‌ها برآمده از نیازهای عملیاتی در مسیر تولیدات ادبیات دینی بود. به این ترتیب که ما در انتشارات آستان قدس مجموعه‌ای از پروژه‌ها را در زمینه ادبیات دینی تعریف کرده بودیم. مثلا مجموعه 14رمان به قلم 14نویسنده برای مخاطب نوجوان که هریک پیرامون آموزه یا جنبه‌ای از زندگی یکی از معصومان است یا مثلا مجموعه 10رمان درباره 10تن از اهل‌بیت عصمت و طهارت که هریک به برشی از زندگی یک نفر از این خاندان پاک می‌پردازد و بسیاری از پروژه‌های دیگر. در اثنای جلساتی که در فرایند پیشرفت نگارش این رمان‌ها تشکیل می‌شد، نویسندگان مسائل، مشکلات و دغدغه‌های خود را در میان می‌گذاشتند و ما متوجه می‌شدیم برخی امور نیاز به بحث و بررسی کارشناسانه‌تری دارد. اینگونه بود که موضوع این سخنرانی‌ها را با کارشناسان علمی در میان می‌گذاشتیم و از آنان درخواست سخنرانی می‌کردیم. جالب اینکه در روز برگزاری بعضی از این نشست‌ها از برخی ‌دوستان نویسنده که به جلسه تشریف آورده بودند، می‌شنیدیم که ایشان در حال نگارش رمانی بوده‌اند و مثلا با مبحث نحوه طرح فرشتگان در داستان یا نحوه طرح شیطان در داستان درگیر شده‌اند و برای حل مشکل به این جلسه آمده‌اند. تصور می‌کنم در ادامه مسیر نیز بهتر همین باشد که به جای پرداختن به موضوعات انتزاعی به موضوعاتی که از دل نیازهای کاری و عملیاتی نویسندگان و تصویرگران برآمده است، پرداخته شود. لازم است در اینجا از جناب آقای ناصر نادری تشکر کنم. ایشان دبیر اغلب این نشست‌ها بودند.
آیا این گاهنامه تحریریه ثابتی دارد یا فعالان این حوزه از گوشه و کنار کشور می‌توانند با شما همکاری کنند؟
آرمان این نشریه ایجاد فضایی برای گفت‌وگوی تمام صاحب‌نظران، فرهیختگان و دست‌اندرکاران تولید ادبیات دینی کودک است. درست است که این گاهنامه نیز مثل هر نشریه‌ای دارای کادر و تحریریه است، اما این کادر و تحریریه در خدمت توان جامعه علمی و فرهنگی است. من به‌عنوان سردبیر این نشریه دست یاری به‌سوی همه صاحب‌نظران دراز کرده‌ام. واقعا ادبیات دینی ما نیاز به بحث و گفت‌وگوی علمی دارد. باید همه دیدگاه‌ها بیان شود. همه نظرات نقد شود. همه تجربه‌ها ثبت شود. از همه تجربه‌ها استفاده شود. نویسندگان پیشکسوت که توانسته‌اند هم مخاطبان عام را جذب کنند و هم مخاطبان خاص ازجمله علما را راضی بدارند، تجربه‌های گرانسنگی دارند که باید چراغ راه نویسندگان این عرصه قرار بگیرد. هدف از تاسیس این نشریه ایجاد فضایی برای چنین گفتمان گسترده‌ای بوده است.
با توجه به تخصصی‌بودن رویکرد و موضوع گاهنامه ادبیات دینی کودک و نوجوان که مخاطبان خاص خود را دارد، شیوه توزیع این گاهنامه به چه شکلی است و علاقه‌مندان از چه طریقی می‌توانند این گاهنامه را تهیه کنند؟
هم‌اکنون این گاهنامه از طریق شبکه توزیع «به‌نشر» در مراکز پخش و توزیع انتشارات در تمام شهرهایی که «به‌نشر» مرکز توزیع دارد، عرضه می‌شود. البته نسخه کاغذی آن از طریق درخواست از سایت به‌نشر هم قابل خریداری است و با قدری فاصله زمانی نسخه الکترونیک این نشریه نیز در اپلیکیشن‌های کتابخوان ازجمله طاقچه عرضه خواهد شد.
در کنار سردبیری این گاهنامه، به‌عنوان یک شاعر و نویسنده که بخش قابل‌توجهی از آثارتان در حوزه ادبیات دینی است، جایگاه ادبیات دینی کودک و نوجوان در کشورمان را چگونه می‌بینید و چه ارزیابی‌ای از این موضوع دارید؟
ادبیات جذاب‌ترین و مؤثرترین زبان برای انتقال معارف و آموزه‌های دینی است. نویسندگان و شاعران بزرگ فارسی هنر والای خود را همواره در خدمت ارزش‌های معنوی و دینی قرار داده‌اند. پس از انقلاب حجم تولیدات آثار دینی کودک و نوجوان بسیار زیاد شد، اما این آثار لزوما ارزش ادبی نداشتند. اما در دهه90 با رشد سریع ادبیات دینی روبه‌رو هستیم. رمان‌های جذاب یکی پس از دیگری منتشر می‌شوند‌ و البته در این میان هر‌از‌گاهی اتفاق‌هایی می‌افتد که نگران‌کننده است. خود من با اینکه عمرم را در ادبیات گذرانده‌ام و تحصیلات دانشگاهی و کار حرفه‌ای‌ام هر دو ادبیات است، اما بشخصه شرف ادبیات را در این می‌دانم که در خدمت دین قرار بگیرد. پس اگر خدای ناکرده عکس این اتفاق بیفتد، یعنی نویسنده شعائر و اسامی مقدس را دستاویزی برای سر‌هم‌کردن داستان خود قرار دهد و از اثر او بوی بی‌حرمتی به ساحت قدسی معصومان استشمام کنم، عمیقا رنجیده و آشفته می‌شوم. گرچه تا‌به‌حال از سوی هیچ‌یک از ناشران یا نویسندگانی که می‌شناسم، قصور و تقصیری حس نکرده‌ام و آن مقداری که با دوستان نویسنده حشر و نشر دارم می‌بینم‌ کسانی که در این عرصه کار می‌کنند، چقدر تقوا و اخلاص دارند و اگر تذکر درستی بشنوند رنج دوباره و چندباره کاری را به امید پاداش الهی به جان می‌خرند. من به آینده ادبیات دینی کشورم به‌شدت امیدوارم و افق‌های آینده را بسیار روشن می‌بینم و مطئنم ادبیات دینی ما آبستن شاهکارهای بزرگی است که هنوز به دنیا نیامده‌اند.