واقع‌گرایی و تمثیل در داستان‌های دانشور

نوید امیدوار- روزنامه نگار

سیمین دانشور با پشتوانه قوی و غنی قریحه‌ای خلاق و شناخت عمیق و چند‌ساحتی از تاریخ سیاسی، فرهنگی و اجتماعی ایران، در کسوت یک داستان‌نویس یگانه به بازآفرینی هنرمندانه واقعیت پرداخته است. این نویسنده فرزانه، در جهان داستانی گسترش یابنده خود، هوشمندانه و زودهنگام بر پایه هویت ریشه‌دار و باور و هستی‌شناسی خاص خود، داستان‌هایی کوتاه و رمان‌هایی برجسته و درخشان نوشت که به مثابه چراغ‌هایی فروزان بر حقیقت زندگی ایرانی تابانده می‌شود. او در جایگاه یک شاهد آگاه، باریک‌بین و اندیشمند، گوشه‌ها و برش‌هایی از تلاطم‌ها، بحران‌ها، سایه روشن‌ها و سویه‌هایی گاه تلخ و تاریک از حیات فردی و اجتماعی انسان ایرانی را در مفهوم تمام عیار هنری، در داستان به منصه‌ظهور رساند. سیمین دانشور با انگاره‌های ذهنی یک زن به قلمرو داستان‌نویسی وارد شد. برخلاف معدود زنان داستان‌نویس هم‌دوره خود، رها و برکنار از الگوها و انگاره‌های داستان‌نویسی مردانه، هویت، باور و تجربه زیسته خود را در همه داستان‌ها و رمان‌هایش به‌کار زد و احراز کرد. این بانوی داستان‌نویس، در صناعت داستان‌نویسی هم به لطف دانش و تسلط کم مانندش، در کاربرد عنصرهای اساسی داستان، چون شخصیت‌پردازی، ایجاد صحنه، ایجاد لحن و نمایشی ساختن کنش‌ها و واکنش‌ها و همچنین القای موقعیت به‌عنوان روایت‌گری تمام‌عیار داستانی، در تاریخ یکصد‌ساله داستان‌نویسی ما چهره‌ای شاخص یافت. حفظ تناسب میان مضمون و درونمایه و موضوع داستان‌های او با شکل و ساختاری که آثارش را بر معماری و هندسه زیبایی‌شناختی داستان استوار می‌سازد، نشان از تشخص هنری او دارد. در تاریخ بیش از یکصد‌ساله داستان‌نویسی ایران، سیمین دانشور را با تأملی بایسته بر کل آثارش، بی‌گمان می‌توان یکی از برترین نویسندگان به جای آورد. شماری از داستان‌های این بزرگ بانوی داستان‌نویسی ایران در تراز بهترین داستان‌های ایرانی و رمان ماندگار و درخشان «سووشون» او یک رمان جهانی است که تا به امروز به زبان‌های مختلفی هم ترجمه شده است. همه نحله‌های ادبی، از پیش از انقلاب تا به امروز، به قلم و جهان داستانی دانشور احترام می‌گذاشتند و می‌گذارند و اندیشه او را ارج می‌نهادند و می‌نهند. آن هم به این دلیل واضح که روایتگری قوی، ساده، روشن و بدون تصنع تکنیکی تقلیدی، از نویسندگان غربی و بدون تأثیرپذیری متداول آن دوران از شیوه به‌اصطلاح رئالیسم سوسیالیستی، مستقل و متکی بر میراث ادبیات کهن و ریشه‌دار ایرانی و بومی می‌نوشت. گیرایی داستان‌ها و رمان‌های خانم دانشور، بیشتر به این دلیل است که ذوق داستان‌سرایی داشت. قصه می‌گفت و داستان‌هایش « قصه» داشت. او برخلاف بسیاری از نویسندگان هم‌دوره خود که یا نگاهی به غرب داشتند یا مثلاً رئالیسم سوسیالیستی، به هیچ عنوان چنین نبود و داستان بومی با هویت ایرانی نوشت. او به‌شدت و تا مغز‌استخوان ایرانی بود و بر پایه همان سنت دیرین کل ادبیات ما، هویت داشت و این هویت در جای‌جای داستان‌هایش مشخص است. نگاه او به هیچ نحله ادبی وارداتی نبود یا آن را برای خود در بدو امر درونی کرده بود. او صناعت داستان‌نویسی را به زبان رساتر برای خود درونی کرد؛ صد‌البته صناعت داستانی که سابقه‌اش در کل دنیا بیش از 300سال نیست. او به این دلیل برای همه پذیرفتنی است که با همه وجود و تا عمق جان، متکی بر میراث کهن و ادبیات غنی و دیرین و کم‌نظیر ایرانی بود. نویسندگان زن پس از انقلاب از منیرو روانی‌پور گرفته تا منصوره شریف‌زاده، راضیه تجار، بلقیس سلیمانی، شیوا ارسطویی، فرخنده آقایی، ناتاشا امیری، میترا الیاتی و دیگران همواره به دیده تکریم به او و آثارش می‌نگرند و آن هم به همان دلیل بومی و درونی کردن تکنیک و صناعت داستانی و ایرانی‌کردن آنهاست. دانشور با نگاه و زبان زنانه خود، در جایگاه یک داستان‌نویس، مصایب و مشکلات زنان روزگار خود را در داستان‌هایش منعکس کرد. همانطور که به اجمال اشاره شد، او انگاره ذهنی تماماً زنانه‌ای داشت و با این انگاره وارد قلمرو داستان‌نویسی ایران شد. درست برخلاف بسیاری از نویسندگان زن روزگار خود که تحت‌سلطه و نگاه مردسالارانه، داستان می‌نوشتند. زبان داستانی دانشور جابه‌جا نشانه‌های زنانه دارد. هر خواننده‌ای اگر کمی دقت داشته باشد، به این مهم پی خواهد برد. حتی دیدگاه و نگاه او به جامعه و حوادث پیرامون دیدگاهی زنانه است و از زاویه زنانه خود و به شیوه‌ای زنانه‌ موضوعات مختلف را روایت می‌کند. رفتار او با زبان نیز رفتاری فرهیخته، متعادل و سنجیده است. امروز حتی دختران کم‌سن و سال نیز آثار او را می‌خوانند و درک می‌کنند. در یک کلام، سووشون رمانی جذاب، پرکشش و موفق است. روایت این کتاب از برش تاریخی معینی است و برای ما ایرانی‌ها کاملاً آشناست. این رمان به این دلیل تا به امروز ماندگار شده که به‌اصطلاح گیراست. دانشور داستان‌نویسی است که در عین حال که می‌تواند رمان پرکششی خلق کند، وقار، استحکام کار و اندیشه‌اش در رمان حفظ می‌شود. به هیچ‌وجه و در هیچ ساحتی موضوع را دم‌دستی نمی‌گیرد. زبان دانشور زبانی شسته‌رفته و بدون شلختگی است. از سوی دیگر آثارش به لحاظ کشش داستانی با نویسندگان پس از انقلاب که معمولاً دست به آفرینش رمان‌های عامه‌پسند می‌زدند، سراسر متفاوت است. رمان سووشون او سال 1348در ایران به چاپ رسید و تا به امروز از مرز 25چاپ هم گذشته است. سووشون وقایع پس از جنگ جهانی دوم را در ایران روایت می‌کند و از زاویه این رمان مثلاً می‌توان ماجراهای کودتای 28مرداد 1332را نیز رصد کرد. داستان رمان سووشون در عین واقع‌گرایی محض، می‌تواند گونه‌ای تمثیلی نیز داشته باشد. دانشور در این رمان و اغلب دیگر آثارش مهارت غیرقابل‌وصفی در توصیف شخصیت‌های زن دارد و نقش و جایگاه زنان را در آینده‌ای نزدیک تخمین می‌زند.