ایران و دوره گذر از برجام

محمدامین خرمی|خبرنگار:

2 سال و نیم است که «برجام» یا همان برنامه جامع اقدام مشترک در چارچوب توافق هسته‌ای ایران با قدرت‌های بزرگ، به کلیدواژه تعاملات بین‌المللی ایران تبدیل شده است؛ کلیدواژه تعاملات سیاسی و اقتصادی. حدود یک سال از این دوره در طول ریاست‌جمهوری باراک اوباما با «امید به آینده» طی شد اما با ورود دونالد ترامپ جمهوریخواه به کاخ سفید، امیدها رفته رفته رنگ باخت.

ایران شاید در فضای سیاست بین‌الملل از زیر برخی فشارها خارج شد و اروپا را در کنار خود یافت اما در زمین اقتصاد، بهره لازم را نبرد. 2سال ونیم پس از تولد برجام، همچنان پرسش اصلی این است که برجام می‌ماند یا نمی‌ماند؟ دونالد ترامپ طی حدود یک سال و نیم حضورش در کاخ سفید، «ابهام» را مهمان محافل سیاسی و دیپلماتیک مرتبط با توافق هسته‌ای با ایران کرده است.

شرکت‌های تجاری نیز متاثر از این فضا، ترجیح داده‌اند در برخورد با اقتصاد ایران محتاطانه اقدام کنند، یا حتی اساسا هیچ اقدامی نکنند. طی این مدت، دنیا هر 4ماه یک بار چشمش به دهان رئیس جمهور آمریکا بود که آیا کشورش را همچنان در این توافق بین‌المللی حفظ می‌کند یا تصمیم دیگری دارد. ابهام، بلاتکلیفی و عدم اطمینان ثمره اقدامات ترامپ طی این مدت بوده است. چهل و پنجمین رئیس‌جمهور آمریکا هرچه توانست کرد تا شاخص‌ترین میراث سلف خود در حوزه سیاست‌ خارجی را از میان بردارد. این همان وعده ای بود که او طی یک سال مبارزات انتخاباتی پرحاشیه بارها وعده‌اش را داده بود.

اقدامات دونالد ترامپ به لغو برجام منجر نشد اما بدون شک عملکرد ‌آن را مختل کرد.   5 کارشناس بین‌المللی متخصص در زمینه توافق هسته‌ای ایران در گفت‌وگو با همشهری اقدامات بعدی آمریکا را پیش‌بینی و به ایران توصیه‌هایی کرده‌اند. آنها ضمن تاکید بر نقض برجام از سوی آمریکا به ایران پیشنهاد می‌کنند همچنان در برجام بماند. به اعتقاد آنها برجام از امروز وارد یک «دوره گذار» شده که باید با درایت ایران همچنان به حیات خود ادامه دهد؛ دوره گذاری که زمان آن 2 سال یعنی تا پایان دوره ریاست جمهوری ترامپ یا تا زمان برکناری او از قدرت ادامه خواهد داشت. پیش‌بینی انجام شده از سوی این کارشناسان، مربوط به 2روز پیش از اعلام تصمیم جدید ترامپ در قبال برجام است.

باربارا  اسلاوین
 مدیر برنامه «آینده ایران» در شورای آتلانتیک در واشنگتن



پیش‌بینی: شرایط نشان می‌دهد دونالد ترامپ تمایلی به تمدید لغو تحریم‌های آمریکا علیه ایران ندارد. او در عین حال برنامه‌ای هم برای اعمال فوری تحریم‌ها ندارد. چنین شرایطی به آمریکا فرصت می‌دهد طی مذاکرات با طرف‌های اروپایی به توافقی دست پیدا کند که منطبق بر خواسته‌های کاخ سفید باشد. سیاست تحریم طی دهه‌های گذشته بارها از سوی دولت آمریکا علیه دیگر کشورها مورد استفاده قرار گرفته است. این سیاست‌ها در جاهایی موفق عمل کرده‌اند و در جاهایی ناموفق بوده‌اند. به هر حال، نباید فراموش کرد که اعمال دوباره تحریم‌ها علیه ایران، یعنی آنچه خواسته دونالد ترامپ است، یک پروسه پیچیده و زمان‌بر خواهد بود.

توصیه:  ایران باید مکانیسم حل اختلافی که در چارچوب برجام تعیین شده را فعال کند اما در هر صورت در برجام بماند. دونالد ترامپ اکنون در فضای سیاسی داخلی آمریکا تحت فشارهای بی‌سابقه‌ای قرار دارد؛ فشارهایی که ادامه حضورش در قدرت را با تردید مواجه کرده است. بنابراین در صورت ادامه حضور ایران در برجام، تهران می‌تواند امیدوار باشد دوره ریاست‌جمهوری ترامپ پیش از موعد به پایان برسد. دولتی که جانشین دولت ترامپ شود، احتمالا سرسختی کمتری در قبال برنامه هسته‌ای ایران از خود نشانی دهد. بنابراین ایران باید عزمش را جزم و مشروعیت بین‌المللی‌اش را تقویت کند. در این صورت، دیگر کشورهای حاضر در برجام هم برای حمایت از ایران تلاش بیشتری خواهند کرد.

مهران کامروا
 مدیر مرکز مطالعات منطقه‌ای و بین‌الملل دانشگاه جورج تاون آمریکا در دوحه



پیش‌بینی: رئیس جمهور آمریکا طی یک سال و نیم گذشته به عمد رویکردی را در پیش گرفته که غیرقابل پیش‌بینی باشد. در صورتی که اروپایی‌ها برنامه موشکی ایران را تحت تحریم قرار دهند، ترامپ آمریکا را از برجام خارج نخواهد کرد. به نظر می‌رسد اروپایی‌ها یعنی به طور مشخص فرانسه، آلمان و انگلیس قانع شده اند که در قبال ماندن آمریکا در برجام، ایران را به خاطر برنامه‌ موشکی‌اش تحت تحریم قرار دهند. موضع‌گیری‌های مقام‌های سیاسی در این کشورها به خصوص در فرانسه حاکی از آن است که این تحریم‌ها احتمالا در آینده نزدیک از سوی اروپا اعمال خواهد شد.

توصیه:  ایران به هیچ وجه نباید حاضر شود از برنامه موشکی‌ خود کوتاه بیاید. برنامه موشکی ایران ارتباط مستقیم با دفاع ملی کشور دارد. در عین حال، ایران می‌تواند از این موقعیت برای بهبود روابط با اروپایی‌ها و حتی آمریکا بهره بگیرد. تهدید‌های آمریکا و اسرائیل و اخیرا خصومت‌های عربستان دلیل اصلی توسعه برنامه موشکی ایران در چارچوب یک برنامه دفاعی بوده است. ایران به بهانه مطرح شدن برنامه موشکی اش می تواند مسائل منطقه‌ای را در مذاکرات پیش کشیده و از شرایط بهترین نتیجه را به نفع خود استخراج کند. در واقع ایران می‌تواند مذاکراتی جامع با آمریکا و طرف‌های منطقه‌ای درباره تهدید‌های امنیتی موجود آغاز کند تا شاید از اساس بتواند دلایل اصلی وجود این تهدیدها علیه خود را رفع کند. در این صورت، ایران توانسته یک تهدید امنیتی را به یک موقعیت تبدیل کند.

مارک فیتزپاتریک
رئیس دفتر موسسه بین‌المللی مطالعات استراتژیک (IISS) در واشنگتن



پیش‌بینی: ترامپ تصمیم ندارد بار دیگر تعلیق تحریم‌های ایران را تمدید کند. چنین اقدامی نقض آشکار برجام از سوی آمریکا تلقی می‌شود و به ایجاد یک بحران میان آمریکا و ایران از یک‌سو و آمریکا و متحدان اروپایی‌اش از سوی دیگر منجر خواهد شد. ترامپ با هدف جلوگیری از ایجاد بحران در روابط آمریکا با اروپایی‌ها، به آنها زمان بیشتری برای «ترمیم» توافق هسته‌ای خواهد داد. این زمان 6‌ماهه خواهد بود و طی این مدت، از سوی آمریکا شرکت‌‌های اروپایی که وارد همکاری با ایران شده‌اند جریمه نخواهند شد. با این حال، ترامپ بار دیگر برای شرکت‌های اروپایی یک شرایط حقوقی همراه با ابهام ایجاد خواهد کرد که مانع ادامه همکاری آنها با ایران خواهد شد.

توصیه:  در شرایط کنونی بهتر است ایران دست به اقداماتی بزند که نشان‌دهنده حسن‌نیتش باشد؛ اقداماتی که می‌تواند در مواجهه با آمریکا به ایران دست بالا بدهد. یکی از این اقدامات می‌تواند آزاد کردن شهروندان خارجی زندانی در ایران باشد. آزادی شهروندان دوتابعیتی ایرانی- انگلیسی، لندن را وا خواهد داشت که از شرکت‌های انگلیسی که با ایران وارد تعامل شده‌‌اند، در مقابل واشنگتن حفاظت کند. آزادی شهروندان آمریکایی حتی می‌تواند تصویر منفی که آمریکایی‌ها از ایران در جهان ساخته‌‌اند را از میان بردارد. در چنین شرایطی به طور حتم طرف‌های درگیر در برجام به سمت حفظ آن و منتفع کردن ایران از عواید آن گام‌های جدی‌تری برخواهند داشت.

رضا نصری
کارشناس حقوق هسته‌ای وعضو موسسه عالی مطالعات بین‌المللی ژنو



پیش‌بینی: به نظر می‌سد ترامپ ضمن اتخاذ یک ادبیات تند در مورد ایران، تعلیق تحریم‌ها را تمدید نکند اما در عین حال از اختیاراتی که برای اعمال قوانین تحریمی دارد نیز استفاده نکند تا فرصت بیشتری برای مذاکره به هم‌پیمانان اروپایی داده شود. در واقع، بعید نیست دونالد ترامپ همین وضعیتی را که در مورد تحریم‌های روسیه برقرار است در مورد تحریم‌های ایران پیاده کند. یعنی قوانین تحریمی را احیا کند اما از اجرای آنها سر باز زند. باید به این نکته توجه داشت که برخی قوانین تحریمی به رئیس‌جمهور صرفا «اختیار» می‌دهد تا تمهیداتی علیه شخصیت‌های حقیقی و حقوقی در رابطه با کار با ایران اتخاذ کند و برخی قوانین دیگر مانند ISA، IFCA و ITRSHRA رئیس‌جمهور را «موظف» می‌کند تحریم‌ وضع کند. در مورد آنچه به صلاحدید و اختیار رئیس‌جمهور واگذار شده، ترامپ می‌تواند طبیعتا به بهانه‌ای از وضع تحریم خودداری کند و در مورد آنچه بر او «تکلیف» شده، به احتمال زیاد کنگره به او فشاری اِعمال نخواهد کرد.

توصیه: ایران نیازمند رفتاری هوشمندانه است. در شرایط کنونی، تهدید به خروج از ان‌پی‌تی می‌تواند محاسبات آمریکایی‌ها را به نفع ایران تغییر دهد و در نهایت بازگشت آمریکا به برجام و اصلاح رفتار آن را در پی داشته باشد. به عبارت دیگر، خروج ایران از ان‌پی‌تی یا هر اقدام تند مشابهی در شرایطی معنی پیدا می‌کند که ایران از آن به عنوان یک اهرم مذاکراتی برای اصلاح رفتار آمریکا استفاده کند.

علی واعظ
مدیر برنامه «ایران» در مرکز بین المللی بحران در واشنگتن



پیش‌بینی: دونالدترامپ نشان داده که اساسا پیش‌بینی‌ناپذیر است اما از میان 4گزینه‌ای که پیش روی اوست یعنی ماندن در برجام، ادامه وضعیت فعلی، بازگرداندن تحریم‌ها بدون اعمال آنها، یا بازگرداندن تحریم‌ها و هم همزمان اعمال آنها، گزینه سوم محتمل‌تر است. به اعتقاد من ترامپ قصد دارد تمدید تعلیق تحریم‌ها را متوقف کند و آنها تحریم‌ها را باز گردانند اما تا زمان اعمال آنها به اروپایی‌ها زمان برای مذاکره با آمریکا بر سر برجام خواهد داد. به این ترتیب، او برجام را یک درجه دیگر بی‌ثبات‌تر خواهد کرد و به اقتصاد ایران ضربه بیشتری خواهد زد اما در عین حال همچنان آمریکا را در برجام حفظ نگه خواهد داشت. در این صورت می توان ادعا کرد که ترامپ برجام را نقض کرده است.  آمریکا تا زمان اعمال تحریم‌ها، یک دوره 180‌روزه را در نظر گرفته است که به آن دوره
wind-down period گفته می‌شود. این زمانبندی برای آن است که به شرکت‌های اروپایی که با ایران در حال همکاری هستند و حتی در ایران سرمایه‌گذاری کرده‌اند فرصت داده شود که به تدریج سرمایه خود را خارج کنند. ترامپ البته سعی دارد از این دوره به عنوان یک اهرم فشار در قبال اروپایی‌ها استفاده کند تا امتیازهای بیشتری از آنها بگیرد. او همزمان اعمال تحریم‌ها را اعلام نمی‌کند تا به نقض برجام هم متهم نشود.

توصیه:بدون شک از لحاظ سیاسی دشوار است که بپذیریم بهترین گزینه برای ایران ماندن در برجام بدون حضور آمریکاست. اما ایران باید 2 سال آینده را به عنوان یک دوره گذار ببیند. اگر اعمال تحریم‌های آمریکا 6 ماه زمان ببرد، تقریبا به سال 2019 رسیده‌ایم و آمریکا طی سال بعد از آن یعنی سال 2020 مشغول انتخابات ریاست‌جمهوری خواهد شد. ایران اگر این فاصله زمانی را یک دوره استثنایی ببیند، می‌تواند در رابطه با اروپایی‌ها یک تحول جدی ایجاد کند. در چنین شرایطی ایران باید به دنبال منزوی کردن آمریکا باشد. به عبارت دیگر ایران باید ضمن ماندن در برجام، به اروپا این فرصت را بدهد تا بتواند تا حدودی اثرات خروج آمریکا از برجام را خنثی کند. بهترین گزینه برای ایران شکایت از آمریکا در کمیته مشترک برجام است. ایران باید از این کمیته یک رای مبنی بر محکومیت آمریکا اخذ کند و به اروپا فرصت جبران مافات کند. بنابراین بهترین گزینه پیش رو برای ایران ماندن در برجام و قرار گرفتن در کنار اروپا برای طی کردن دوره انتقالی 2 سال آینده است. بعد از طی این دوره، در صورتی که ایران به خواسته‌هایش نرسید می‌تواند برای خروج از برجام اقدام بدهد. در شرایط کنونی ائتلاف ایران و اروپا علیه آمریکا بسیار بهتر از ائتلاف اروپا و آمریکا علیه ایران است.