خلیج گرگان بی‌جان‌تر از همیشه

زهرا رفیعی - خبرنگار

 تیرماه سال گذشته بود که «ستاد ملی هماهنگی و مدیریت تالاب‌های کشور» برنامه 5ساله برای حفاظت و احیای تالاب میانکاله و خلیج گرگان را تدوین و برای اجرا به دستگاه‌های مربوطه ابلاغ کرد. این برنامه پس از اعتراضات مردم و درخواست نمایندگان شهرهای کردکوی، گمیشان، بندرگز و ترکمن و بقیه ساکنان حاشیه جنوبی تالاب میانکاله و خلیج گرگان به‌دلیل بروز پدیده ریزگرد، آن هم با محتوای فاضلاب همین شهرها و روستاهای‌ پیرامونی، 2 سال پس از مرگ گسترده پرندگان مهاجر به‌دلیل بروز سم بوتولیسم مصوب شد. به گزارش همشهری، حالا از خلیج گرگان که روزگاری ۴۰ هزار شغل ایجاد می‌کرد، دیگر چیزی باقی نمانده است و بخش‌هایی از آن خشک شده است. احمد لاهیجان‌زاده، معاون محیط دریایی سازمان حفاظت محیط‌زیست همین هفته گذشته اعلام کرد که 8هزار هکتار از خلیج گرگان خشک شده است، اما طی برنامه‌ای 5ساله تکالیف سازمان‌ها برای احیای این پهنه آبی اعلام شده و امسال نیز بودجه‌ای برای آن درنظر گرفته شده است.
او در مورد دلایل خشکی تالاب گفت: امروز تامین حقابه خلیج گرگان بسیار مهم است و گرگان‌رود مقدار زیادی از آن را تامین می‌کند. اما توسعه کشاورزی، صنایع شیلات و افزایش جمعیت در این منطقه سبب شده است تا این حقابه به خلیج گرگان نرسد.
به‌گفته این مقام مسئول در سازمان حفاظت محیط‌زیست، امروز فاضلاب بسیاری از روستاها و شهرهای استان گلستان به خلیج گرگان سرازیر می‌شود و عملا کیفیت آب این منطقه را پایین آورده است. کودهای شیمیایی زمین‌های کشاورزی نیز از طریق رودخانه به این خلیج وارد می‌شود و عوامل طبیعی همچون تغییر اقلیم، افزایش دما و به‌دنبال آن افزایش تبخیر، سبب شده وضعیت خلیج گرگان بحرانی شود.
ذخیره‌گاه زیست‌کره میانکاله، شامل 2 محیط آبی با وسعت ۴۵ هزار هکتار شامل خلیج گرگان و تالاب میانکاله و عرصه خشک به وسعت 23.8هزار هکتار شامل شبه‌جزیره میانکاله، ساحل و جزایر کوچک است. این ذخیره‌گاه زیست‌کره، زیستگاه زمستان‌گذرانی و جوجه‌آوری نزدیک به یکصد گونه انواع پرندگان آبزی و کنارآبزی است.
براساس مصوبه سال گذشته برای برنامه‌های احیای تالاب میانکاله و در نتیجه خلیج گرگان 2 اولویت درنظر گرفته شد؛ اولویت اول شامل برنامه‌های است که اثربخشی زیادی دارند ولی کم‌هزینه هستند. انجام مطالعات و اجرای عملیات تسهیل ارتباط بین دریا و خلیج گرگان ازجمله این برنامه‌هاست. قرار بود مرکز اقیانوس‌شناسی تا پایان تابستان سال گذشته، نظر نهایی خود را در مورد مطالعات انجام شده اعلام کند و پس از تأیید کارگروه فنی ستاد، اجرایی شود. این مطالعه انجام شده، ولی هنوز اعتباراتی برای اجرای آن درنظر گرفته نشده است.
 حسینعلی‌ ابراهیمی کارنامی، مدیرکل حفاظت محیط‌زیست استان مازندران در گفت‌وگو با همشهری با تأکید بر اینکه برنامه 5ساله احیای میانکاله، شامل خلیج گرگان نیز می‌شود، می‌گوید: این تالاب ساحلی است و بخشی از فرآیند پرآب شدن آن وابسته به آبی است که از دریا می‌آید. شیب آن به سمت ضلع شرقی و خروجی دریاست. در نتیجه خشکی آن از سمت غرب رخ می‌دهد و وقتی می‌گوییم «تالاب میانکاله خشک شد»، یعنی بخشی از انتهای غربی خلیج گرگان خشک شده است.
به‌گفته او، مرکز اقیانوس‌شناسی در اعلام نتیجه مطالعات خود بر لزوم لایروبی 2 کانال آشوراده و چاپاغلی تأکید کرده است. این دو کانال در ضلع شرقی که بیشترین ارتباط را با دریا دارد قرار دارد که عمق این دو کانال هم‌اکنون بسیار کم است.

برنامه نجات با انتقال آب بین حوضه‌ای
در کنار لایروبی، ایده پمپاژ آب دریا از سمت غربی تالاب میانکاله نیز مطرح شد و حالا مدیرکل حفاظت محیط‌زیست مازندران در این‌باره می‌گوید: مطالعات این ایده انجام شده و برای تصمیم‌گیری نهایی به دفتر سازمان ارائه شده که درصورت تأیید، اجرایی خواهد شد، ولی میزان آب پمپاژ شده بستگی به میزان سرمایه‌گذاری دارد.
او در پاسخ به اینکه احیای اکولوژیک این تالاب به چه میزان آب نیاز دارد، می‌گوید: در ضلع غربی اگر میزان آب شور دریا و آب شیرین به‌صورت نصف‌نصف تامین شود، مناسب است. در تامین آب شور که هیچ مشکلی نیست، ولی برای تامین آب شیرین نیاز به مطالعات بیشتر توسط وزارت نیرو داریم تا از رودخانه‌های حوضه‌های همجوار مانند نکارود، تجن و تلار، آب به میانکاله بیاوریم. پمپاژ حدود 500لیتر بر ثانیه از دریا و مخلوط کردن همین میزان آب شیرین از رودخانه‌ها، قدرت خودپالایی و گردش آب را در این دو پهنه متصل به هم تضمین می‌کند.
ابراهیمی کارنامی تأکید می‌کند: مطالعات برای پمپاژ آب شور به میزان بالاتر در حال انجام است و اگر نتیجه این مطالعه مثبت ارزیابی شود، تالاب میانکاله قابلیت احیا دارد. اما تجربه نشان داده که ورود آب شور خیلی مشکلی را ایجاد نخواهد کرد و به‌خود پالایی تالاب کمک می‌کند. حتی اگر مصوبات ستاد ملی احیا نیز عملیاتی شود، این تالاب احیا می‌شود.

حقابه‌ طبیعت، پشت آب‌بندان‌ها
عملیات اجرایی پروژه لایروبی بخش غربی خلیج گرگان هنوز شروع نشده است. متولی این کار سازمان بنادر و کشتیرانی است، ولی هنوز برای این کار تامین اعتبار نشده است. حسینعلی‌ ابراهیمی کارنامی البته تأکید می‌کند که لایروبی این کانال‌ها، برای احیای بستر خشک تالاب میانکاله و خلیج گرگان کار خاصی نخواهد کرد، ولی امکان چرخش آب و خودپالایی تالاب را در بخش‌هایی از آن ایجاد خواهد کرد.
منظور او از 500لیتر در ثانیه آب شور دریا، تقریبا 16میلیون مترمکعب سالانه است. اما برای همین میزان آب شیرین از مرزهای غربی، تالاب میانکاله و خلیج گرگان حقابه‌ای دریافت نمی‌کنند. حسینعلی ابراهیمی کارنامی می‌گوید: چندین سال است که آب شیرین در مرزهای غربی تالاب نداریم. 5هزار حلقه چاه مجاز و غیرمجاز در این قسمت وجود دارد. 30میلیون مترمکعب حقابه تالاب نیز در آب‌بندان‌ها مهار می‌شود. این حقابه، باعث چرخش آب در تالاب و تعادل آب شور و شیرین در تالاب میانکاله و خلیج گرگان می‌شد.
تلاش برای احیای 5ساله تالاب میانکاله و خلیج گرگان، فارغ از ریزگرد‌هایی که سلامت ساحل‌نشینان این دو پهنه آبی را به خطر انداخته، جلوگیری از بروز مجدد مرگ‌ومیر ده‌ها هزار پرنده مهاجر است که در 2 سال گذشته رخ داده است. نگرانی مدیرکل حفاظت محیط‌زیست مازندران در 3 ماه پایانی سال پیدا کردن لاشه فلامینگویی است که بر اثر سم بوتولیسم از بین رفته باشد؛ چرخه‌ای که منجر به مرگ پرندگان بیشتر می‌شود. او می‌گوید: همکاران در سازمان دامپزشکی معتقدند که چرخش آب در این تالاب و خلیج گرگان، منجر به هوادهی بیشتر به آب و کاهش میزان سم بوتولیسم خواهد شد.

3 مشکل و 6راهکار برای میانکاله و گرگان 
براساس گزارش ارائه شده به ستاد ملی تالاب‌ها، تالاب میانکاله 3 دسته مشکل اساسی ناشی از کمبود آب، آلودگی‌ها و تصرفات و تغییر کاربری دارد؛ برای دسته اول از مشکلات میانکاله 2 راهکار اساسی پیش‌بینی شده است. اول تسهیل ارتباط آبی بین خلیج گرگان و دریا و دیگری تامین و تعیین نیاز آبی میانکاله است.
برای دسته دوم مشکلات که ناشی از آلودگی‌هاست 2 راهکار مصوب شده است. اول تجهیز و تکمیل تصفیه‌خانه‌های شهر‌ها و روستاهای اطراف تالاب و راهکار دوم ساماندهی مصارف کود و سم در مزارع کشاورزی بالادست است. در بخش تصرفات و تغییر کاربری تالاب نیز 2 راهکار ارائه شده که شامل حل مشکلاتی که با بانک زمین وجود دارد و تعیین حد، بستر و حریم تالاب می‌شود.