آینده مبهم کشت برنج

پرنیان سلطانی- خبر‌نگار

برنج ایرانی از گذشته جایگاه مهمی میان مردم ایران و حتی دنیا داشته است. این محصول که سابقه کشت آن در ایران به 2500سال پیش می‌رسد یکی از کیفی‌ترین برنج‌های دنیاست اما کشت این محصول پرطرفدار که جزو مهم‌ترین غلات به‌حساب می‌آید بیش از هر محصول دیگری به آب نیاز دارد و به همین دلیل در شرایط فعلی که خشکسالی و کم‌آبی از هر سو کشورمان را تحت‌تأثیر قرار داده، کشت برنج هم نیاز به یک بازنگری اساسی دارد. واقعیت این است که باید در وضعیت کشت برنج در کشور تغییراتی ایجاد کرد که با انجام این تغییرات هم این محصول به قدر کافی در کشورمان تولید شود و نیاز به واردات گسترده نداشته باشیم، هم مسئله بحران آب درنظر گرفته شود. بر این اساس باید در نقاطی که نیاز به آبیاری فراوان وجود دارد کشت این محصول با ممنوعیت‌هایی همراه باشد و هم در نهایت ترتیبی اتخاذ شود که با انجام کشت‌های جایگزین از سوی برنج‌کاران، ضرر و زیانی متوجه این افراد نشود. در این گزارش نگاهی به وضعیت فعلی کشت برنج در کشور انداخته‌ایم و راهکارهای تولید این محصول استراتژیک در روزگار خشکسالی و کم‌آبی را مرور کرده‌ایم که در ادامه می‌خوانید.

19 استان
 کشت برنج دارند
هم‌اکنون کشت برنج در 19 استان کشور انجام می‌شود که به‌ترتیب میزان تولید شامل گیلان، مازندران، گلستان، خوزستان، فارس، لرستان، ایلام، قزوین، آذربایجان‌شرقی، زنجان، سیستان‌و‌بلوچستان، چهارمحال‌و‌بختیاری، گهکیلویه‌و‌بویراحمد، خراسان‌رضوی، اردبیل، کرمانشاه، اصفهان، خراسان‌شمالی و آذربایجان‌غربی می‌شود. این 19استان روی هم رفته حدود 600هزار هکتار اراضی کشور را به کشت برنج اختصاص داده‌اند.

75درصد تولید
 سهم گیلان و مازندران
در حالی کشت برنج در 19استان کشور انجام می‌شود که از این تعداد سهم استان‌های گیلان و مازندران در تولید این محصول 75درصد است؛ یعنی هم‌اکنون 75درصد برنج کشور توسط 2استان گیلان و مازندران تامین می‌شود و سهم سایر استان‌ها در تامین برنج ایرانی فقط 25درصد است.

4تیر 98
 صدور بخشنامه برای استان‌های شمالی
خشکسالی‌های اخیر کشور موجب شده است تا در حوزه کشت برنج تغییراتی ایجاد شود. مهم‌ترین تغییرات این بود که کشت برنج در استان‌های کم‌آب و کویری ممنوع و در عوض به استان‌های شمالی که بارش باران به کمک شالی‌های برنج می‌آید ماموریت داده شد تا بیش از هر زمان دیگری برنج بکارند.
4تیر‌ماه سال1398بخشنامه‌ای به 2 استان گیلان و مازندران ارسال شد که به‌دلیل استراتژیک بودن محصول برنج و موضوع تامین آب شالیزارها، این 2استان شمالی از هر نوع تغییر کاربری اراضی شالیزاری خود ممانعت کرده و در شالیزارهایشان تا می‌توانند برنج بکارند؛ یعنی در این 2استان مدت‌هاست که نه‌تنها اجازه ساخت‌وساز در شالیکاری‌ها داده نمی‌شود، بلکه حتی تغییر کاربری شالیزارها از تولید برنج به کشت دیگر محصولات کشاورزی و باغی نیز ممنوع است.

238هزار هکتار
شالیزار در گیلان
همانطور که گفته شد، استان‌های گیلان و مازندران حدود 75درصد سطح زیرکشت برنج و همچنین 75درصد میزان تولید برنج کشور را به‌خود اختصاص داده‌اند. در این میان سهم استان گیلان از شالیزارهای کشور 238هزار هکتار است که از این حیث رتبه نخست کشور به این استان شمالی می‌رسد. براساس آمار، شهرستان‌های رشت و صومعه‌سرا بیشترین سهم از مساحت اراضی شالیکاری گیلان را در اختیار دارند، اما اینکه مسئولان جهادکشاورزی این استان برای کشت هر چه بیشتر محصول برنج در استان خود چه اقداماتی انجام داده‌اند، سؤالی است که از رامین جعفری، معاون امور اراضی سازمان جهادکشاورزی گیلان می‌پرسیم. جعفری با اشاره به طرح‌های حمایتی جهادکشاورزی استان برای حفظ شالیزارهای خود می‌گوید: «تامین نهاده، بیمه برنج، ارائه تسهیلات بانکی، تامین تجهیزات لازم مثل ماشین‌آلات، یکپارچه‌سازی اراضی کشاورزی، تجهیز و نوسازی اراضی و... ازجمله تسهیلاتی است که در اختیار شالیکارهای گیلانی قرار می‌گیرد».

214هزار هکتار کشت برنج
 سهم مازندران
یک‌سری از برنج‌های ایرانی، پرمحصول هستند؛ یعنی در مساحت زیرکشت برابر بیشتر از برنج‌های بومی و محلی محصول می‌دهند و به بیان دیگر پربارتر هستند. کشت هر چه بیشتر این برنج‌های پرمحصول در استان‌های شمالی یکی از راهکارهای تولید هر چه بیشتر برنج در کشور آن هم در شرایط خشکسالی و ایجاد ممنوعیت کشت برنج در استان‌های کم‌آب است. از استان مازندران خبر رسیده که امسال کشت برنج پرمحصول در این استان حدود 40درصد نسبت به سال گذشته افزایش داشته است.
مجید بهادری، معاون بهبود تولیدات گیاهی جهادکشاورزی مازندران در این‌باره می‌گوید: «برنج‌های شیرودی، فجر، روشن و تیسا، ازجمله ارقام پرمحصول برنج مازندران به‌حساب می‌آیند که کشت آنها امسال حدود 40درصد نسبت به سال زراعی گذشته بیشتر شده است». او با بیان اینکه امسال در مجموع 214هزار‌و497هکتار از شالیزارهای مازندران زیرکشت برنج قرار گرفت، می‌گوید: «150هزار‌و873هکتار از شالیزارهای ما زیرکشت ارقام محلی قرار گرفت و 63هزار و 624هکتار باقی مانده است که به کشت ارقام پرمحصول اختصاص پیدا کرد.»

40درصد افزایش تولید برنج
 در 2استان شمالی
حال با محدود شدن کشت برنج در 2استان شمالی، این سؤال پیش می‌آید که آیا این 2استان می‌توانند تمام بار تولید برنج کشور را بر دوش بکشند؟  مسئولان وزارت جهادکشاورزی در این‌باره می‌گویند پتانسیل تولید برنج در 2استان گیلان و مازندران درصورت حمایت جدی و پایدار، دست‌کم 40درصد بیشتر از ظرفیت فعلی آنهاست. این در حالی است که سهم فعلی تمام استان‌های غیرشمالی در تولید برنج کشور فقط 25درصد است و با اقدامات بلندمدت و برنامه‌ریزی شده، 2استان گیلان و مازندران به خوبی می‌توانند نیاز کشور در تولید برنج را تامین کنند.

14محصول
جایگزین کشت برنج
به غیراز استان‌های گیلان و مازندران که ماموریت دارند فقط در شالیزارهای خود برنج بکارند، استان‌های دیگر به‌خصوص استان‌های کویری و کم‌آب از کشت برنج منع شده‌اند یا میزان کشت برنج‌شان به حداقل رسیده است. موضوع ممنوعیت کشت برنج در استان‌های غیرشمالی سال1393از سوی وزارت جهادکشاورزی مطرح شد تا گامی در مدیریت مصرف آب برداشته شود اما این موضوع در یکی‌دو سال گذشته به‌دلیل بحران آبی کشور با جدیت بیشتری دنبال شده و گفته می‌شود در استان‌های غیرشمالی کشت برنج حداکثر تا 5سال آینده به‌طور کلی متوقف خواهد شد. در این راستا مسئولان وزارت جهاد 14محصول جایگزین کشت برنج را به برنج‌کاران دیگر استان‌ها پیشنهاد داده‌اند تا به این ترتیب آنها هم رفته‌رفته کشت برنج را کنار گذاشته و به کشت دیگر محصولات بپردازند. گیاه جدید کینوآ، گیاهان علوفه‌ای ازجمله سورگم، ارزن و پنبه، دانه‌های روغنی مانند کلزا، سویا، آفتابگردان و کنجد و برخی محصولات سبزی و صیفی که به روش نشائی کشت می‌شوند، محصولات جایگزین کشت برنج به شمار می‌آیند که با کشت این محصولات، آب مصرفی در اراضی کشاورزی دست‌کم به یک‌سوم می‌رسد.

برنج، پیمانه‌ای چند؟!
سیاست‌های جدید در حوزه برنج در حالی در دستور کار مسئولان ذیربط کشور قرار گرفته که این روزها با پدیده‌ای به‌نام فروش برنج پیمانه‌ای در فروشگاه‌های محلی کلانشهرها مواجه هستیم. ماجرا از این قرار است که در3-2 دهه گذشته، همواره فاصله قیمتی بین برنج ایرانی و برنج وارداتی وجود داشت. یعنی برنج‌های هندی، پاکستانی، تایلندی و... با قیمت بسیار کمتری نسبت به برنج ایرانی وارد کشور می‌شد و این امکان در اختیار قشر متوسط و ضعیف جامعه قرار می‌گرفت تا برنج را با هزینه کمتری بر سر سفره خود ببرند. اما یکی دو سال گذشته با افزایش قیمت دلار، این فاصله روزبه‌روز کم و کمتر شد تا اینکه امروز عملا تفاوت چشمگیری بین برنج ایرانی و وارداتی وجود ندارد. پیگیری خبرنگاران ما از کلانشهرها به‌ویژه شهرهایی مثل تهران، تبریز، اراک، اصفهان، قزوین، مشهد و... نشان می‌دهد که ما در این شهرها با پدیده برنج پیمانه‌ای مواجه شده‌ایم. یعنی مردمی که تا همین چند سال پیش برنج را در بسته‌های 20کیلویی و 10 کیلویی خریداری می‌کردند، این روزها با توجه به افزایش قیمت برنج و برداشته شدن فاصله قیمتی برنج ایرانی و وارداتی، به خرید بسته‌های یک کیلویی و نیم‌کیلویی روی آورده‌اند. حتی در برخی محله‌ها پا از این هم فراتر رفته و افراد به اندازه نیاز خود، برنج را به‌صورت پیمانه‌ای خریداری می‌کنند. با توجه به وضعیت فعلی و افزایش قیمت دلار، به‌نظر می‌رسد دیگر واردات برنج از کشورهای جنوب شرق آسیا توان تنظیم بازار برنج کشور را ندارد و راهکاری برای خرید ارزان قیمت این محصول برای قشر ضعیف به‌حساب نمی‌آید. بنابراین باید هر چه سریع‌تر فکری به حال این موضوع کرد. شاید با ارائه تسهیلات لازم به استان‌های شمالی که به‌طور خاص برای کشت برنج انتخاب شده‌اند، بتوان هزینه تولید این محصول استراتژیک را کم کرد و در نتیجه برنج باکیفیت ایرانی را با قیمت مناسب‌تری سر سفره مردم قرار داد.

واردات برنج به ۷۸۶هزار تن رسید
 طبق اعلام دبیر انجمن واردکنندگان برنج، از ابتدای سال در مجموع ۷۸۶هزار تن برنج وارد شده که یک‌‌سوم آن توسط بخش دولتی بوده است. مسیح کشاورز در این‌باره گفت: بنابر آمار تا قبل از دوره ممنوعیت ۴۶۶هزار تن و از ابتدای دوره ممنوعیت تا ۱۲آذر حدود ۳۲۰هزار تن برنج وارد شد. ۲۵۰هزار تن از برنج وارداتی ایام ممنوعیت توسط بخش دولتی وارد شده است. او ادامه داد: از ابتدای سال در مجموع ۷۸۶هزار تن برنج وارد کشور شده که یک‌سوم توسط بخش دولتی و حدود ۴۷۰ تا ۴۸۰هزار تن هم بخش خصوصی وارد کرده است. به‌گفته کشاورز، با رفع دوره ممنوعیت از ابتدای آذر تاکنون حدود یک میلیون تن برنج ثبت سفارش شده که در ۴ماه پایانی سال به‌طور متوسط ماهانه حداقل ۱۲۰هزار تن برنج باید وارد شود. دبیر انجمن واردکنندگان برنج ادامه داد: قیمت هر کیلوگرم برنج پاکستانی در عمده‌فروشی‌ها ۲۵هزار تومان است و قیمت هر کیلوگرم برنج هندی برای مصرف‌کننده ۲۸هزار تومان تمام می‌شود. او همچنین تأکید کرد: گرچه سهم عادی برنج خارجی ماهانه ۱۲۰ تا ۱۴۰هزار تن است اما پیش‌بینی می‌شود اگر قیمت برنج ایرانی کاهش نیابد به تناسب تقاضا شاهد افزایش سرانه مصرف خواهیم بود. با افزایش سرانه مصرف برنج خارجی میزان واردات ماهانه باید بالاتر از ۱۴۰هزار تن باشد تا نیاز آن بخش از جامعه که امکان خرید برنج ایرانی ندارند، تامین شود. همه ساله ۸۰درصد برنج خارجی از هند، ۱۵درصد از پاکستان و ۵درصد از سایر کشور‌ها وارد کشور می‌شود.

مکث
 قطب‌های تولید برنج در کشور  زیر ذره‌بین اعداد
 اگر چه هم‌اکنون تولید برنج در 19  استان کشور انجام می‌شود اما به‌طور کلی ما در ایران 5قطب تولید برنج داریم که این 5قطب گیلان، مازندران، گلستان، خوزستان و فارس هستند. در ادامه این قطب‌های تولید برنج کشور را زیر ذره‌بین اعداد برده‌ایم تا مساحت زیرکشت برنج و مقدار شلتوک تولیدی‌شان در سال‌جاری را با یکدیگر مقایسه کنیم.

مکث 
سرانه مصرف برنج در ایران
 هر ایرانی سالانه 36کیلوگرم برنج مصرف می‌کند؛این خبری است که چند‌ماه پیش جمیل علیزاده‌شایق، رئیس انجمن برنج در نشست کمیسیون بازرگانی داخلی اتاق ایران اعلام کرد و گفت: «با توجه به تغییر الگوی تغذیه افراد و رغبت کمتر جوانان به مصرف برنج و همچنین کاهش قدرت خرید این محصول، سرانه مصرف برنج کاهشی شده و به عدد فعلی رسیده است.» اینطور که مسئولان انجمن برنج می‌گویند، با احتساب جمعیت 85میلیونی کشور، نیاز سالانه ایران به برنج حداکثر 3میلیون تن است که از این میزان امسال تولید برنج کشور با کشت دوم، 2میلیون تا 2میلیون‌و200هزار تن برآورد شده است؛ بنابراین حدود 700تا 800هزار تن کسری در این حوزه احساس می‌شود که با واردات برنج این مشکل نیز رفع خواهد شد.