فیلم‌ جستار؛ دریچه‌ای تازه

احمد الستی  - استاد دانشگاه و نویسنده و پژوهشگر


 «فیلم‌ جستار» که ترجمه‌ای برای عبارت «ESSAY film» است مدتی است در جهان مورد توجه قرار گرفته و در ایران هم به آن پرداخته می‌شود. مدتی است پژوهشگران فیلم وارد تحقیق درباره نوعی از فیلم شده‌اند که قادر نبودند تا قبل از این، درست دسته‌بندی‌اش کرده یا مختصات دقیقی برایش تعیین کنند. از اول قرن بیست‌و‌یکم، اتفاقی افتاد که بسیار خوشایند بود؛ یعنی ظهور جمعی از محققان سینما که مرزهای فیلم مستند، تجربی و فیلم هنری را در هم شکستند و نوعی از فیلم را مطرح کرده و درباره‌اش نوشتند که به‌نظر می‌رسید تا اواخر قرن بیستم، برای دسته‌بندی کردن یا تقسیم‌بندی آن در انواع فیلم تولید شده، مشکل داشتند. برخلاف زمینه تحقیقاتی و پژوهشی فیلم جستار، این فیلم‌ها اتفاقا از دهه‌های دوم و سوم قرن بیستم تولید می‌شدند. اما چرا این همه وقفه افتاد تا بتوانیم درباره این فیلم‌ها به توفقی برسیم؟ از معضلاتی است که عالم علم در قرن بیستم با آن برخورد داشت: یعنی مقولات بسیاری، از دسته‌بندی‌های رایج بیرون قرار می‌گرفتند. از همین نظر، فیلم‌‌ جستار هم نمی‌توانست دسته به‌خصوصی را به‌خود اختصاص دهد برای همین بلاتکلیفی زیادی رخ داد تا وقتی محققان توانستند زمینه تازه‌ای را برای این نوع فیلم پدید بیاورند.
حتی محققان مایل‌اند سابقه فیلم جستار را به دهه ۱۹۲۰ بکشانند و کسانی را به این حیطه راه دهند که از آن زمان شروع به ساخت فیلم‌هایی کردند که به غیراز مستند، قادر به یافتن جایگاهی برای رده‌بندی آنها نبودیم. با تعاریف سفت و سختی که محققان در خلال قرن بیستم برای فیلم مستند قائل بودند نمی‌توانستیم فیلم‌ جستار را به آنها نسبت دهیم. از طرفی، چون بخش زیادی از فیلم ‌جستار متأثر از فیلم تجربی است، به آن هم نمی‌توانستیم نسبتش دهیم. برای همین قادر نبودیم این فیلم‌ها را در زمره فیلم‌های هنری جا دهیم. اما سرانجام فرصت فراهم شد تا برای این نوع فیلم، جایگاهی تعریف کنیم. تا اواخر قرن بیستم تقریبا هیچ نمونه‌ای در این زمینه نداشتیم. یکی از کتاب‌ها در تعریف فیلم ‌جستار می‌گوید که این نوع فیلم، مرز بین افسانه‌پردازی و واقعیت را حذف می‌کند.
 متأسفانه ما در ایران در این زمینه خیلی کم‌کاری کرده‌ایم. هرچند که جهان هم به‌تازگی متوجه اهمیت این فیلم‌ها شده است.ناگهان محققان متوجه شدند موضوعی از حیطه پژوهش به‌شدت دور مانده است. ما امروز متوجه یک پدیده بسیار شگفت‌آور در عالم سینما هستیم. اینکه چرا جهان پژوهش‌های سینمایی تا قبل از این، این مقوله را نادیده گرفته بود بیشتر به‌خاطر بلاتکلیفی‌هایی است که دسته‌بندی‌های سینمایی برای ما پدید آورده بودند. درحالی‌که با تعاریف جدید، به‌سختی می‌توان یک فیلم را تنها در یک دسته جای داد و به همین دلیل، بسیاری از آثار قدیمی دچار بازخوانی شدند. امروز ما ناچاریم بسیاری از تعاریفی را که در خلال قرن بیستم تثبیت کرده بودیم، بازبینی کنیم.این اتفاق در حال رخ دادن است و باید همه کتاب‌هایی که درباره ژانرها و مکاتب سینمایی نوشته‌ایم چه‌بسا بازنویسی شوند. از آنجا که متوجه نیاز به بازتعریف همه اصطلاحات سینمایی شدیم، قضیه فیلم ‌جستار هم پیش آمد. ما هم به‌دنبال و در پی نگاه ندیده‌گرایی که اروپا و آمریکا به این نوع از فیلم داشت، رفتیم. البته واقعا خوشحالم که کتاب «سینمای ذهنی» راسکاراید در ایران هم ترجمه شده اما باید به یاد داشته باشیم که می‌بایستی در این زمینه فعالیت کنیم و متوجه باشیم که چیز مشخصی در این‌باره نمی‌دانیم. ما در ایران آنقدر بر ثبت بی‌چون و چرای واقعیت پافشاری می‌کنیم که جایی برای فیلم ‌جستار باقی نمی‌گذارد؛ درحالی‌که فیلم‌ جستار، شجاعت جمعی خلاق و نوآور را به سینما افزود و از ساختارهای سفت و سخت و بی‌قید و شرط مستند، رها کرد.