گزارش
نشست تهران؛ یک هشدار کاملا جدی
برداشت بی‌رویه از سفره‌های آب زیرزمینی، پایتخت را با خطر فرونشست مواجه کرده است
محمود مولایی - خبرنگار
پدیده فرونشست قصه پردردی است که حالا دشت‌های کشور ازجمله تهران را درنوردیده است. دشت‌های جنوب شهر تهران وضعیت مناسبی ندارند و برداشت بی‌رویه آب از سفره‌های آب زیرزمینی، پایتخت را به مخاطره انداخته است؛ چنان‌که دشت‌های جنوب‌غربی تهران با افزایش نرخ فرونشست بدون بازگشت مواجه هستند و این مسئله علاوه بر آسیب رساندن به دشت‌ها، سازه‌هایی همچون پل‌ها، تونل‌ها، ساختمان‌ها، ریل راه‌آهن و مترو را به خطر می‌اندازد. مهدی عباسی، رئیس کمیسیون شهرسازی و معماری شورای شهر تهران در این رابطه به همشهری گفت: «اگر فرونشست زمین در تهران مدیریت نشود و نفوذپذیری زمین را برای آب مهیا نکنیم، در آینده این موضوع تهران را به چالش خواهد کشید. اکنون در تهران سازه‌های مهم مانند پل‌ها رصد شده و وضعیت آنها پایش می‌شود. به این شکل نیست که در یک نقطه حادی قرار داشته باشیم، ولی اگر نتوانیم جلوی خسارت‌های احتمالی را بگیریم، در آینده این موضوع به بحران تبدیل می‌شود.»
مردم نگران نباشند
امروز، روز جهانی خاک است؛ به همین‌خاطر، زمین پایتخت کشور که خاکش روزبه‌روز فرومی‌رود، نیاز به توجه بیشتری از همه نظر دارد؛ چه موضوع فرسایش خاک، چه عوامل آلوده کننده و چه برداشت بی‌رویه آب. البته مدیریت شهری جدید، راهکارهایی مثل بازچرخانی آب و برگشت آب مصرف شده به آبیاری فضای سبز را اعلام کرده است. سرپرست سازمان پیشگیری و مدیریت بحران شهر تهران در این خصوص به همشهری گفت: «فرونشست پدیده‌ای نیست که مردم را نگران کند، ولی این پدیده مسئولان را باید نگران کند. فرونشست یک پدیده تدریجی است و نباید با فروریزش اشتباه گرفته شود. اینکه در منطقه و محله‌ای زمین فرومی‌ریزد، نامش فروریزش است؛ درحالی‌که فرونشست وسعت زیادی دارد و یک دشت یا چندین منطقه شهرداری را دربرمی‌گیرد.» علی نصیری ادامه داد: «گاهی نوع شهرسازی‌ها مانند استفاده از بتن و آسفالت که اتفاق می‌افتد، اجازه نفوذ آب را به زیرزمین نمی‌دهد. »
رئیس بخش زلزله‌شناسی مهندسی و خطرپذیری مرکز تحقیقات وزارت راه، مسکن و شهرسازی نیز به همشهری گفت: «در مورد فرونشست هنوز به مرحله‌ای نرسیده‌ایم که عوارض مخرب آن را مشاهده کنیم؛ برای همین، هنوز در خوش‌خیالی به‌سر می‌بریم. امسال و سال‌های آینده حوادث زیادی در مورد فرونشست خواهیم شنید.» علی بیت‌اللهی اضافه کرد: «هم‌اکنون به شرایط مرزی رسیدیم، ولی برخلاف زلزله که نمی‌توانیم در مقابل رخداد آن کاری کنیم، در مورد مسئله فرونشست می‌توان جلوی آن را گرفت.»
فرونشست؛ پدیده فرابخشی
فرونشست یک پدیده فرابخشی است که وزارت کشور، وزارت صنعت، معدن و تجارت، وزارت راه‌وشهرسازی، وزارت نیرو، وزارت نفت، وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات و سازمان پیشگیری و مدیریت بحران شهرداری تهران نسبت به آن مسئول هستند. مرکز تحقیقات وزارت راه‌وشهرسازی مسئول جمع‌آوری و پایش فرونشست در کل کشور است. به‌گفته رئیس بخش زلزله‌شناسی مهندسی و خطرپذیری مرکز تحقیقات، تهران در وضعیت بحرانی قرار دارد. بیت‌اللهی معتقد است، بیشینه نرخ فرونشست پایتخت در سال به 24سانتی‌متر می‌رسد. او تأکید می‌کند: «سال1378 برای نخستین‌بار در جنوب تهران و در ایستگاه بین‌المللی بنچ‌مارک نقشه‌برداری واقع در تقاطع آزادگان با آیت‌الله سعیدی متوجه شدند که ارتفاع زمین نسبت به گذشته 3متر کمتر شده است. این موضوع را سازمان نقشه‌برداری به مرکز تحقیقات گزارش کرد . توجه کنید که در این زون خط اصلی فاضلاب کمربندی تهران، 120کیلومتر مسیر ریلی، 50 تا 60 پمپ گاز و بنزین و مخزن سوخت ریل و پالایشگاه جنوب تهران را داریم. آنها شریان‌های حیاتی شهر تهران محسوب می‌شوند و بالغ بر 2میلیون‌و300هزار نفر در زون جنوب غرب و شهرک‌های اطراف تهران زندگی می‌کنند.» بیت‌اللهی اضافه کرد: «مناطق 17، 18 و 19 شهر تهران درگیر فرونشست شده‌اند. نرخ فرونشست جنوب‌غربی تهران 24سانتی‌متر در سال بوده و از فرونشست اصفهان به‌مراتب بالاتر است.» این در حالی است که سرپرست سازمان پیشگیری و مدیریت بحران وضعیت تهران را بحرانی قلمداد نمی‌کند و معتقد است آمار مرکز تحقیقات نادرست است. علی نصیری گفت: «سازمان مدیریت بحران در جاهای مختلف شهر دستگاه‌های جی‌پی‌اس نصب کرده و اعداد به‌صورت میلی‌متری میزان فرونشست را محاسبه می‌کند. تعداد دستگاه‌های سازمان کم است، ولی اعداد درشتی که اعلام می‌شود، به‌نظر من درست نیست.» همچنین مدیر گروه تونل و فضاهای زیرسطحی سازمان مشاور فنی و مهندسی شهر تهران گفت: «سازمان زمین‌شناسی درباره وضعیت فرونشست تهران اعدادی را اعلام کرده‌است؛ البته سایر مراجع ذیربط هم چنین کرده‌اند که آمارها یکی نیست و تناقض‌هایی با هم دارد. هم‌اکنون هیچ‌گونه شواهدی در سطح نداریم که مثلا در بزرگراه، پل یا تونل‌ها دچار اختلاف نشست شده‌ایم. شاید هنوز به مرحله بحران نرسیده‌ایم، اما اعدادی که اعلام می‌شود هشدار است و باید متولیان امر هر چه زودتر اقداماتی انجام دهند.»
فرهاد بکیاسا در ادامه نسبت به اخباری در مورد میزان فرونشست در جنوب‌غرب تهران واکنش نشان داد و اضافه کرد: « معمولا مسئولان ذیربط میزان فرونشست را از سمت جنوب‌غربی اعلام می‌کنند، اما ما که محور بزرگراه آزادگان و تقاطع‌های آن را بررسی کردیم، آثاری از فرونشست رویت نکردیم؛ یعنی اختلاف نشستی مشاهده نشده و در نتیجه ما هم برای خودمان یک پایلوت تعریف کردیم. به این ترتیب که با روش‌هایی پایش‌هایی انجام دهیم و ببینیم که آیا این اختلاف نشست‌ها واقعی است یا نه؟» او عنوان کرد: «شهرداری نمی‌تواند میزان فرونشست را اعلام کند؛ چراکه متولی چنین کاری نیست و دوم اینکه ما نمی‌توانیم در یک گستره‌ای مانند شهر تهران عملیات پایش را انجام دهیم. هم‌اکنون تنها در بخشی از بزرگراه آزادگان اقداماتی را شروع کرده‌ایم تا ببینیم زمین زیر آسفالت‌ها یا زمینِ زیرزمین سفت‌تر دچار حفره شده است یا نه. آیا فرونشست عمق اتفاق افتاده تا ما منتظر تبعات آن باشیم؟»
آمارها چه مى گویند
تمام 609 دشت کشور با فرونشست مواجه هستند و بیشتر از 400دشت به یک مرز فوق‌بحرانی رسیده‌اند. از حدود سال1355 در کشور بیلان آب منفی شد و برداشت بی‌رویه آب از سفره‌های زیرزمینی سبب پایین آمدن سطح آب شده و فرونشست زمین اتفاق افتاد. اواسط دهه70 آهنگ استفاده بی‌رویه از سفره‌های آب زیرزمینی شتابان شد. بیشتر از 135میلیارد مترمکعب آب‌های زیرزمینی از دست رفته است.
باتوجه به رشد جمعیت، خشکسالی ممتد، سیاست‌های ناپایدار کشاورزی، آبیاری غرقابی و حفاری چاه‌های غیرمنطقی فرونشست زمین را تشدید کرده است. اکنون از 31 استان کشور 18استان از نظر فرونشست در یک شرایط بحرانی قرار دارند. از حدود 31حوزه آبی کشور، 30حوزه درگیر فرونشست است. بالغ بر 24میلیون نفر از جمعیت کشور در زون‌های فرونشست قرار دارند؛ ازجمله تهران، اصفهان و مشهد.
حدود 114شهر بزرگ و متوسط با بالای 200هزار نفر جمعیت در زون‌های فرونشست قرار دارند. علاوه بر ترک‌خوردگی ساختمان‌ها ناشی از فرونشست، زیرساخت‌ها و خطوط شریان حیاتی مانند انتقال سوخت، گاز، فاضلاب، خطوط انتقال برق و... نیز با این پدیده درگیر شده‌اند. برآوردی که از کل چاه‌های استان تهران صورت گرفته، نشان می‌دهد که50هزار حلقه چاه با مجوز وجود دارد و این چاه‌ها عمدتا در جنوب شهر واقع شده‌اند؛ درحالی‌که 30هزار چاه غیرمجاز وجود دارد و به طور شبانه‌روزی آب‌های زیرزمینی را بیرون می‌کشند. در شانگهای چین با اقداماتی مانند تغذیه مصنوعی، اصلاح روش‌های آبیاری و کشاورزی و محدودیت در پمپاژ آب‌های زیرزمینی شرایط به قبل از فرونشست درآمده است. در سال1965 معادل فرونشست دشت‌های توکیوی ژاپن 12سانتی‌متر بود و با اقداماتی که تا به امروز انجام شده، میزان فرونشست نزدیک به صفر رسیده است.
