بر فراز آشیانه خالی

نگار حسینخانی -  روزنامه‌نگار

«زنی سالخورده که به‌تنهایی زندگی می‌کرد به‌دلیل خراب‌شدن قفل در حمام، 5روز در آنجا زندانی شد. همزمان زن تنهای دیگری در خانه‌اش از حال رفته و بیهوش شد، اما هر دو آنها پس از چند روز جدال با مرگ با کمک همسایه‌ها و پلیس از مرگ نجات یافتند.» چه‌کسی فکرش را می‌کرد پس از انتشار این خبر در روزنامه، بانوی روزنامه‌خوانی، همسایه‌اش را از مرگ نجات دهد؟ ماجرا از این قرار بود که هفته گذشته زنی که سرگرم خواندن گزارش نجات 2سالمند دیگر بود، به یاد پیرزن همسایه‌ افتاد و او را که به‌دلیل افت فشار از حال رفته و ۴روز بیهوش در خانه افتاده بود، از مرگ نجات داد و به بیمارستان منتقل کرد. آمار نجات‌یافتگان این دو خبر 3تن از ۸میلیون‌و۳۰۰هزار نفر سالمند جامعه است؛ سالمندانی که در 3دهه آینده، با استمرار شرایط فعلی و پیر شدن جمعیت، تعدادشان با خیز تندتری همراه خواهد شد؛ یعنی جمعیت سالمند ایران از ۱۰درصد به ۳۰درصد خواهد رسید و همین مسئله کشور ما را به یکی از ۵کشور سالمند جهان تبدیل خواهد کرد. اما این نوع سالمندی چرا نگران‌کننده است و برای رفع دردسرهای موجود چه فکری شده؟

سندروم تنهایی
سالخوردگی وقتی دردناک می‌شود که با تنهایی همراه باشد. معضل اصلی این روزهای سالمندان هم تنهایی‌شان است که با تغییرات بسیار سریع جامعه در تکنولوژی، تغییر سبک زندگی و قرنطینه ناشی از همه‌گیری کرونا بسیار نگران‌کننده و آسیب‌زا شده است. بر اساس نتایج یک تحقیق عملی پیرامون «بررسی وضعیت جسمی و روانی سالمندان ایرانی در دوران پاندمی کووید-۱۹  مشخص شد که تنها یک‌و‌نیم‌درصد سالمندان کشور از وضعیت زندگی خود در دوران همه‌گیری این ویروس راضی هستند. همه‌گیری کووید-۱۹ بر سالمندان و احساس تنهایی، ناامیدی و گاه افسردگی‌شان اثرگذار بوده است، خصوصا آن دسته که هنوز نپذیرفته‌اند که پیر شده‌اند. آنها به‌نظر در این مدت تنهاتر شده‌اند. در همین مدت بود که بر اساس جبر شرایط موجود، ناشی از همه‌گیری کرونا، فهمیدند دیگر نمی‌توانند روی فرزندان خود به‌عنوان سرمایه اجتماعی و عاطفی حساب کنند و باید خودشان کارهایشان را انجام دهند. این ترس در سالخوردگی به ترس «مرگ در تنهایی» بدل شده. روانشناسان این اختلال را در گروه «سندروم آشیانه خالی» دسته‌بندی کرده‌اند؛ سندرومی که بیشتر در میان خانواده‌های پرجمعیت اتفاق می‌افتد؛ خانواد‌‌های پرجمعیتی که با استقلال فرزندان، شور و شوق‌شان در محیط خانه کم شده و به همان نسبت هم والدینی که وقت بیشتری برای فرزندان صرف کرده‌اند، مغلوب افسردگی در تنهایی می‌شوند اما پذیرش سالمندی تا حدود ۷۰درصد از احساس تنهایی را برطرف می‌کند.

سندی برای سالمندان
سند ملی سالمندان ازجمله اقداماتی است که در راستای بهبود وضعیت سالخوردگان کشور تنظیم شده. براین اساس تکالیفی برعهده ۱۸دستگاه مسئول گذاشته شده است. با توجه به اینکه در کشور فقط آسایشگاه سالمندان برای این گروه سنی وجود دارد، براساس این سند امکانات دیگری به این گروه تعلق خواهد گرفت. یکی از این امکانات تربیت نیروی متخصص در حوزه سالمندی است که شامل مراقب ساده تا تربیت متخصص طب سالمندان می‌شود. بد نیست بدانیم که هم‌اکنون به ۲هزار‌و۳۰ متخصص طب سالمندان نیاز داریم، درحالی‌که در کشور کمتر از ۲۰نفر در این‌ زمینه تحصیل کرده‌اند. تهران نیز با وجود یک‌میلیون سالمند، فقط ۳مرکز خدماتی برای مراقبت و نگهداری دارد، درحالی‌که این عدد باید به بیش از ۲هزار مرکز افزایش یابد. گفته می‌شود که امسال اولین‌بار است که برای اجرای سند ملی سالمندان بودجه قابل‌قبولی درنظر گرفته شده. قرار است تا ۱۴۰۱ دستگاه‌های اجرایی برنامه اختصاصی مبتنی بر سند ملی سالمندان را ارائه کنند. شاید لازم باشد که سازمان برنامه و بودجه نیز با همکاری کمیسیون تلفیق مجلس، برای برنامه‌های سالمندی که از سال ۱۴۰۱ آغاز می‌شود فکری درباره منابع مالی پایدار و متناسب داشته باشد. لازم است سند ملی سالمندان علاوه بر رسمیت در برنامه، رسمیت قانونی هم پیدا کند.

کرونا تنهایی را تشدید کرد
در یک تحقیق علمی، وضعیت زندگی ۴۶۱ سالمند بالای ۶۵سال در دوران شیوع کرونا با عنوان «بررسی وضعیت جسمی و روانی سالمندان ایرانی در دوران پاندمیکووید-۱۹» در ۱۰ استان کشور بررسی شده است. نتایج این تحقیق نشان می‌دهد که بیش از ۱۶ درصد سالمندان در دوران شیوعکووید-۱۹ برای انجام کارهای روزمره کاملا وابسته به افراد دیگر و نیازمند کمک بوده‌اند. در این تحقیق بیش از ۷۰‌درصد افراد ساکن شهر و مابقی در روستاها زندگی می‌کردند و ۴۸.۸‌درصد آنها زنان و ۵۱.۲ درصد مردان بوده‌اند.
در این بررسی آمده است که زنان دوبرابر بیش از مردان نیازمند کمک جدی دیگران در انجام فعالیت‌های روزمره هستند. 2متغیر روانی و جسمانی به‌ترتیب با میانگین نمره ۷.۱۹ و ۱۶ اعلام شده که نشانگر وضعیت نه‌چندان خوب سالمندان کشور است و فقط یک‌و‌نیم‌درصد سالمندان کشور از وضعیت زندگی خود در دوران همه‌گیری راضی بوده‌اند.

پر کردن جای خالی فرزندان با سامانه
اما سامانه‌ای برای مراقبت از سالمندان بر مبنای هوش مصنوعی و فناوری ایجاد شده است. با توجه به اینکه نیازهای یک سالمند می‌تواند دغدغه‌ خانواده باشد و بعضی تمایل ندارند سالمندشان در خانه سالمندان به سر ببرد و برایشان خدمات مراقبتی هزینه زیادی به همراه دارد، می‌توانند در سامانه نیازمندی‌های سالمندان ثبت‌نام کنند.
هدف این سامانه آن است که سالمندان ساکن خانه‌های خودشان باشند. این سامانه نیازمندی‌های این قشر را از خرید روزانه تا نیازمندی‌های فنی، الزامات درمانی، تردد و مراقبت هوشمند داخل منزل بر عهده دارد و طبق یک برنامه‌ریزی مشخص در جریان زندگی فرد قرار می‌گیرد. در واقع همه ابعاد زندگی این افراد با توجه به نیاز، مناسب با سبک زندگی در این سامانه بارگذاری می‌شود. براساس اطلاعات دریافتی از افراد، به‌صورت دوره‌ای بازرس فنی به منزل فرد فرستاده می‌شود. اگر سالمندی نیاز به چکاپ دوره‌ای داشته باشد، این فرایند در سامانه تعریف شده و سیستم برای پزشک مربوطه درخواست ارسال می‌کند. از دیگر اهداف طراحی شده سامانه این است که از ورود سالمندان به مراکز درمانی و محیط‌های پرخطر جلوگیری شود. این سامانه هم در حوزه سالمندان خدمات ارائه می‌دهد و هم فرصت ارائه خدمات را برای شرکت‌های دانش‌بنیان فراهم می‌کند. همچنین اطلاعات کلیدی را از خود سالمند و فرزندان دریافت می‌کند. قیمت‌گذاری و هزینه استفاده از این سامانه هم به میزان امکانات ارائه شده به هر فرد تعیین شده است.

نیاز به سازمان ملی سالمندان داریم

حسام‌الدین علامه، رئیس دبیرخانه شورای ملی سالمندان کشور درباره سالمندان تنها می‌گوید: «سالمند تنها کسی است که در مسکن خود به تنهایی زندگی می‌کند. از 8میلیون‌و800هزار سالمند، 5.8درصد مرد و 20.5درصد زن سالمند به تنهایی زندگی می‌کنند. این در حالی است که در حوزه اجرا، سازمان بهزیستی فقط گروه سالمندان شدید یا خیلی شدید (سالمندانی با معلولیت یا بیماری روانی مزمن و سالمندان رها شده) را تحت‌پوشش حمایتی قرار می‌دهد. این عدد شامل حدود نیم‌درصد از جمعیت سالمندان است که وجود سازمان ملی سالمندان را الزامی می‌کند.» به‌گفته علامه کشورهای مختلف دنیا یا از سازمان ملی سالمندان زیرمجموعه وزارت رفاه اجتماعی برخوردارند یا در شهرداری‌ها، مدیریت خدمت‌رسانی محله‌محور به سالمندان را به‌عهده گرفته‌اند. او همچنین درباره بودجه‌ درنظر گرفته شده به این دبیرخانه اینگونه توضیح می‌دهد:«بودجه مختصری مخصوص دبیرخانه شورای ملی سالمندان درنظر گرفته شده که برنامه اقدام سند ملی را تهیه کند.» آنچه برای آینده پیش‌‌بینی می‌شود، این است که با توجه به آمار بالای تجرد قطعی، طلاق، تعداد زوج‌های نابارور، زوج‌هایی که تمایل به فرزندآوری ندارند یا تک‌فرزند هستند، سالمندان تنها آمار رو به رشدی دارند. در کشور ما نیز زیرساخت‌های کشورهای  دیگر برای حمایت از سالمندان وجود ندارد و نیاز به سازمان ملی سالمندان احساس می‌شود. رئیس دبیرخانه شورای ملی سالمندان کشور می‌گوید: «سند ملی سالمندان نیز به سالمندان آسیب‌پذیر و به دهک‌بندی این سالمندان و استحقاق‌سنجی آنها و ارائه خدمت به گروه‌های هدف به‌ویژه گروه‌های آسیب‌پذیر کمک خواهد کرد.» علامه معتقد است با مطالعه تجربه کشورهای مختلف به‌نظر می‌رسد که مدل ایجاد شبکه‌ سمن‌های سالمندی محله‌محور که مبتنی بر رهیافت توسعه باشد بهترین راه برای خدمت‌رسانی به سالمندان خواهد بود؛ «اینکه داوطلبان محلی را جذب کرده و با آموزش به آنها، مجوز ایجاد سمن‌های سالمندی را برای کار در محلات صادر کنیم. این‌کار با نظارت و حمایت شهرداری‌ها‌ و دهیاری‌ها در قالب گروه‌های 50تا 100نفره، برای شناسایی سالمندان هر محله و انتخاب رابط‌هایی با ادارات مختلف دولتی برای جلب حمایت، ارائه خدمات به سالمندان به‌ویژه سالمندان آسیب‌پذیر را بهبود خواهد داد.»