گزینش شرکای تجاری با معیارهای غیراقتصادی

متولیان تجارت خارجی ایران به‌دنبال تغییر شرکای تجاری بر مبنای معیارهایی نظیر اشتراکات فرهنگی و مذهبی، همسویی سیاسی و فاصله جغرافیایی هستند و کشورهای چین، افغانستان، عراق، سوریه، روسیه، ونزوئلا، کنیا، هند و بلاروس را به‌عنوان اولویت‌های اول تجارت معرفی کرده‌اند. اما آیا این راهبرد می‌تواند به توسعه تجارت ایران منجر شود؟
به ‌گزارش همشهری، براساس طرحی که در سازمان توسعه تجارت در حال تهیه است و اخیرا پیش‌نویس آن در یک کمیسیون تخصصی اتاق تهران بررسی شده، نقشه راهی برای چرخش در نقشه تجارت خارجی ایران ترسیم می‌شود که براساس آن‌ همسایگان، کشورهای حوزه CIS و کشورهای آفریقایی به‌عنوان اولویت اول تجارت ایران تعیین می‌شوند و محل هزینه‌کرد سازمان توسعه تجارت از مسیر اعطای مشوق و تسهیل تجارت، شبکه توزیع و بازاریابی در بازار این کشورها خواهد بود. نکته اینجاست که برخی از کشورهای تعیین شده به‌عنوان اولویت اول، حتی در میان 20شریک تجاری ایران نیز قرار ندارند.

طرح چرخش تجاری
گروهی از مشاوران رئیس سازمان توسعه تجارت پیش‌نویس طرحی برای توسعه صادرات غیرنفتی تدوین کرده‌اند که با هدف افزایش 35میلیارد دلاری صادرات ایران تا سال1404 طراحی شده و در آن، افزایش صادرات به کشورهای منطقه و کشورهای دارای اشتراکات فرهنگی، مذهبی و سیاسی هدف گرفته شده است. آنطور که این مشاوران اعلام کرده‌اند، این بسته پیشنهادی پس از طرح در کمیسیون‌های تخصصی اتاق‌های بازرگانی تهران و ایران، تکمیل شده و در ‌ماه آینده از سوی وزارت صنعت، معدن و تجارت رونمایی خواهد شد. در نشست اخیر کمیسیون اقتصاد نوآوری و تحول دیجیتال اتاق تهران که به بررسی پیش‌نویس این طرح اختصاص داشت، رضا موسایی، کارشناس ارشد معارف اسلامی و اقتصاد از دانشگاه امام‌صادق(ع) و مشاور رئیس‌کل سازمان توسعه تجارت به‌ عنوان یکی از تهیه‌کنندگان طرح اظهار کرده است: با اجرای این برنامه، صادرات غیرنفتی ایران تا پایان سال1404 به 70میلیارد دلار خواهد رسید. این در حالی است که بر اساس آمار گمرک ایران، ارزش صادرات غیرنفتی کشور در 6ماهه امسال 26میلیارد و900میلیون دلار بوده و حتی با فرض تحقق وعده وزیر صنعت مبنی‌بر افزایش 5میلیارد دلاری صادرات در نیمه دوم امسال نسبت به سال قبل، رقم 12ماهه صادرات ایران از 40میلیارد دلار فراتر نخواهد رفت. با نگاهی به این آمار، عجیب به‌نظر می‌رسد که با چنین طرحی بتوان ارزش صادرات ایران را نزدیک به 2برابر رقم فعلی افزایش داد به‌خصوص که تعداد قابل‌توجهی از کشورهای اولویت اول در این طرح، اصلا جزو 20مقصد صادراتی ایران نیز نیستند و از این مهم‌تر، زمینه‌های تجارت مشترک آنها با ایران محل سؤال است.
به‌ گزارش همشهری، طبق اظهارنظر تدوینگران این طرح، کشورهای اولویت اول در تجارت خارجی شامل همسایگان، کشورهای حوزه CIS و کشورهای آفریقایی تعیین شده است و کشورهای چین، افغانستان، عراق، سوریه، روسیه، ونزوئلا، کنیا، هند وبلاروس جزو اولویت‌های اول و کشورهای امارات، آلمان، اتریش، بحرین و لبنان در اولویت دوم تجارت خارجی ایران قرار می‌گیرند و برای تحقق اهداف برنامه تدوین‌شده توسعه صادرات غیرنفتی، استراتژی افزایش تعداد رایزنان بازرگانی در کشورهای همسو در اولویت قرار گرفته است. به‌گفته موسایی، محل هزینه‌کرد سازمان توسعه تجارت ایران نیز عمدتا کشورهای اولویت اول خواهد بود و براساس نقشه‌راه ترسیم‌شده، تسهیل تجاری و شبکه توزیع و بازاریابی در بازارهای هدف، از سوی این سازمان برنامه‌ریزی شده است.

رؤیای پایگاه‌های جدید برای صادرات
فعالان بخش خصوصی معتقدند دولت و وزارت صنعت، معدن و تجارت می‌توانند تسهیلات و مشوق‌هایی در اختیار بنگاه‌های ایرانی قرار دهند که بتوانند با کشورهای طرف تجاری تولید مشترک انجام دهند و از این مسیر، پایگاه‌های جدیدی برای صادرات تولیدات مشترک به نام کشور مقابل فراهم آورند که به‌نوعی صادرات کشور ما نیز محسوب می‌شود و درآمد ارزی آن وارد کشور خواهد شد؛ اما در این مورد سؤال اصلی این است که ایران در کدام حوزه قادر است با کشورهای اولویت اول که بعضا از نظر اقتصادی ضعیف‌تر از ایران هستند، اقدام به تولید مشترک کالاهای صادراتی کند. به‌عنوان‌ مثال در کشورهای سوریه، ونزوئلا و کنیا که پیش‌ از این تجارت اندکی با ایران داشته‌اند، در چه حوزه‌هایی می‌توان برنامه تولید مشترک با هدف صادرات را آغاز کرد؛ آن‌ هم در شرایطی که همکاری‌هایی نظیر خودروسازی ایران با سوریه و ونزوئلا حتی برای حضور در بازار داخلی این کشورها نیز با مشکل مواجه بوده است. از دیگر چالش‌های اصلی پیش‌‌روی صادرات غیرنفتی ایران حتی با کشورهای اولویت اول در این طرح،  مشکلات مبادله مالی است که عملا قدرت مانور بازرگانان ایرانی برای توسعه مناسبات را محدود می‌کند.

بایدها و نبایدهای چرخش تجاری
یافتن بازارهای جدید و کشف و استفاده از فرصت‌های همکاری با دیگر کشورها یکی از اصول توسعه تجارت و موفقیت در توسعه روابط اقتصاد سیاسی در جهان امروز است که طرح پیشنهادی مشاوران جوان رئیس سازمان توسعه تجارت برای چرخش نقشه تجاری نیز از این منظر اقدام مثبتی است؛ اما اولویت‌بندی کشورها در فهرست تجارت خارجی بدون توجه پررنگ به مزیت‌های اقتصادی و با توجه عمده به اشتراکات فرهنگی، دینی و سیاسی می‌تواند پاشنه‌آشیل این طرح باشد؛ به‌خصوص که هدف این طرح با وجود اعلام افزایش 35میلیارد دلاری صادرات ایران طی 4سال، به‌جای یافتن بازارهای جدید و توسعه مناسبات تجاری، بر شیفت مقاصد و مبادی تجاری و تغییر ترکیب کشورهای خریدار و فروشنده است. به‌عنوان ‌مثال بنا به اقتضائات تجارت ایران در دهه اخیر و محدودیت‌های شدید برای مبادلات تجاری ایران، بخش قابل‌توجهی از تجارت خارجی کشور به امارات و بندرجبل‌علی گره خورده و امارات از همین معبر به یکی از شرکای اصلی تجارت خارجی ایران تبدیل شده است؛ اما آیا فقط با فرستادن امارات به اولویت دوم تجارت خارجی، می‌توان انتظار داشت که نیازهای تجاری ایران از طریق کشورهای دیگری مانند ونزوئلا، سوریه، کنیا یا عمان انجام شود؟ نکته دیگر اینکه نیازهای تجاری و کالاهایی که باعث ارتباط تجاری میان کشورها می‌شود، چیزی نیست که بتوان با تغییر نام کشور آن را تغییر داد و به‌عنوان‌ مثال اگر ایران سویای آمریکا را از طریق سوئیس خریداری می‌کند، صرفا با خط زدن سوئیس و جایگزینی کشوری نظیر سوریه، ونزوئلا، کنیا یا روسیه نمی‌توان این نیاز را برآورده کرد و باید کشور جایگزین نیز توانایی تأمین نیاز ایران را با کیفیت و کمیت مقبول داشته باشد. نکته دیگر اینکه در تجارت با کشورهای اولویت اول، باید در ازای صادرات ظرفیت‌هایی هم برای واردات  وجود داشته باشد.

نقد چرخش تجاری به روایت آمار
آمارهای گمرک نشان می‌دهد در نیمه نخست امسال 51.5درصد از مجموع صادرات 21میلیارد و 805میلیون دلاری ایران، به 15کشور همسایه صادر شده است. صادرات کشورمان به کشورهای همسایه در این مدت نسبت به‌مدت مشابه سال قبل از لحاظ وزنی 33درصد و از لحاظ ارزش 41درصد افزایش داشته است. طبق بررسی اطلاعات گمرکی، در 6ماهه امسال عراق با 3.84میلیارد دلار، ترکیه با 2.3میلیارد دلار، امارات با 2.24میلیارد دلار، افغانستان با 999میلیون دلار و پاکستان با 544میلیون دلار، 5مقصد اصلی صادرات کالاهای ایرانی در بین 15کشور همسایه بوده‌اند و حساب‌وکتاب مابقی همسایگان نیز به این شرح بوده است: عمان 277میلیون دلار، روسیه 270میلیون دلار، آذربایجان 212میلیون دلار، ارمنستان 156میلیون دلار، ترکمنستان 145میلیون دلار، قزاقستان 80میلیون دلار، قطر 75میلیون دلار، کویت 65میلیون دلار، بحرین 3میلیون دلار و عربستان 39هزار دلار. در مقابل، 49درصد از مجموع واردات 23میلیارد و 120میلیون دلاری ایران در 6ماهه امسال نیز به واردات از 15کشور همسایه اختصاص داشته که 67درصد نسبت به‌مدت مشابه سال قبل رشد داشته و البته بخش عمده آن مربوط به امارات است.