بانو «عزت‌ملک ملک»؛ طلایه‌دار کاروان بانوان نیکوکار و جاودانه تهران
دختر در راه پدر
بهاره خسروی
بانو «عزت‌ملک ملک»، دختر مرحوم حاج «حسین آقاملک»، از واقفان بزرگ پایتخت است.
بانویی که دانش‌آموخته مکتب سخاوت و کرم پدر بود و همچون او در طول یک قرن زندگی پربرکتش نقش مهمی در حفظ تاریخ، فرهنگ، هنر و ادب ایران ایفا کرد. او سراسر زندگی‌اش را به جمع‌آوری و وقف نسخه‌های خطی و آثار تاریخی ایران صرف کرد و بنیانگذار کتابخانه و موزه ملی ملک بود و همچنین، به‌عنوان ناظر استصوابی موقوفات پدری، با وقف گنجینه‌هایی بزرگ از آثار تاریخی، فرهنگی و هویتی، خدمات ارزنده‌ای به فرهنگ و هنر ایران کرد. به بهانه روز وقف، با «مهدی یساولی»، پژوهشگر تاریخ و مدیر روابط‌عمومی مؤسسه و کتابخانه موزه ملی ملک، درباره خدمات و موقوفات این طلایه‌دار کاروان بانوان نیکوکار و جاودانه تهران گفت‌وگو کردیم.
حاج «محمدکاظم ملک‌التجار»، بازرگان بزرگ قاجاری در روزگار ناصرالدین‌شاه، در نامه‌ای به فرزند بزرگش حسین می‌نویسد: «وظیفه پدر داماد کردن پسر است و من برای انجام این وظیفه مدت‌ها مطالعه و با میرزا عبدالله مکاتبه کردم تا موافقت او و خانواده‌اش را گرفتم که شما با دختر ایشان ازدواج کنید. به‌زودی گروهی از اعضای خانواده به مشهد خواهند آمد تا‌ترتیب این کار را بدهند...»
عزت‌ملک ملک، دختر بزرگ حاج حسین آقا ملک، ثمره ازدواج با «زهرا نوابه قدسیه»، دختر میرزا عبدالله، متولی مسجد گوهرشاد، است. البته حاج حسین آقا ملک از این وصلت ۲ دختر دیگر، ملک‌زاده و صدیقه، هم داشت. «مهدی یساولی» با تعریف این داستان سر صحبت را باز می‌کند: «او در سال ۱۲۹۶ خورشیدی در شهر مشهد‌زاده شد. نام عزت را اشرف‌السلطنه، همسر دوم اعتمادالسلطنه، کارگزار خوش‌نام قاجاری، پیشنهاد کرد. او پیش از نامگذاری کودک تازه‌به‌دنیاآمده، به مناسبت روابط خانوادگی‌اش با خاندان متولی و طبعاً با حاج حسین آقا ملک و همسرش، مُهر نام خودش را که عزت بود به طفل هدیه و تقاضا کرده بود این نام را برایش بگذارند.»
- از مکتب پدر تا تحصیل در مدرسه آمریکایی
بانو عزت‌ملک از همان روزهای کودکی، همچون پدر، اهل مطالعه و کتاب بود و همین علاقه و اشتیاق او را به سمت عالم هنر و دنیای نسخ خطی ارزشمند کشاند. یساولی درباره تحصیلات و سبک زندگی این بانوی خیر تعریف می‌کند: «عزت‌ملک در نوجوانی برای تحصیل به مدرسه آمریکایی در یوسف‌آباد رفت. او که دیوان‌های گوناگون شعر را از بَر بود، در همراهی با پدر، دل‌باخته مطالعه، پژوهش، فرهنگ و هنر شد و روزگار را در کنار پرداختن به امور خانوادگی، با همسر و فرزندانش، بیشتر در امور فرهنگی، هنری، تألیف، مقاله‌نویسی و نیز جمع‌آوری کتاب‌ها و دیگر اشیای نفیس گذراند. در حقیقت‌کاری را که حاج حسین آقا ملک بنیان‌گذارده بود، تداوم بخشید.»
- درس ماندگار پدر
مرحوم حاج حسین آقا ملک، پدر این بانو، در نزدیک به یک قرن عمر پرخیر و برکت، علاقه فراوانی به جمع‌آوری آثار و نسخ خطی نفیس و ارزشمند تاریخی داشتند.
این عشق و علاقه به دختر بزرگش هم ارث رسید. یساولی در زمان حیات بانو عزت‌ملک با او گفت‌وگو و مصاحبه‌ای داشته است. او با اشاره به آن مصاحبه و از زبان بانو عزت‌ملک می‌گوید: «پدرم در جوانی در خانه بین‌الحرمین در بازار تهران زندگی می‌کردند و از همان دوران علاقه به جمع‌آوری کتاب در پدر من به وجود آمد. پدرم حدود ۱۰۰ سال عمر کرد و همیشه هوش و حواسش به‌جا و علاقه‌مند به کارش بود. تمام عشقش جمع‌آوری همین کتاب‌های باارزش بود.
اگر کسی تابلویی، قلمدانی، خطی، شیء هنری و سکه‌ای می‌آورد برای فروش، پدرم آن را می‌خرید. این کار به مرور زمینه ایجاد موزه شد. من نیز، مانند پدرم، به کتاب و مطالعه و جمع‌آوری اشیای عتیقه، در مقایسه با خواهرهایم، بیشتر علاقه‌مند بودم و از بچگی کنار پدر پای این کتاب‌ها نشسته و به ایشان در این زمینه‌ها کمک کردم.»
عزت‌ملک درباره ادامه دادن راه پدر و سنت حسنه وقف نیز گفته بود: «وقتی پدرم این سنت پسندیده را شروع کرد، احساس وظیفه کردم و راه پدرم را ادامه دادم. وقف فرهنگی تأثیری سازنده در میان مردم دارد. من هم از پدرم پیروی و این آثار را وقف کردم تا خط‌ها، تابلوها، کتاب‌ها، قلمدان‌ها و آثار دیگر برای مردم ایران بر جای بماند.»
- نباید آثار تاریخی از ایران مهاجرت کنند
مهدی یساولی/پژوهشگر تاریخ و مدیر روابط‌عمومی مؤسسه و کتابخانه موزه ملی ملک
گنجینه اهدایی عزت‌ملک ملک، یکی از بخش‌های جذاب کتابخانه و موزه ملی ملک است که با تلاش و پیگیری‌های این بانوی خیّر جمع‌آوری شد.
یساولی درباره آثار اهدایی بانو ملک توضیح می‌دهد: «او در ۲ مرحله، یکی در سال ۱۳۸۷ و دیگری در سال ۱۳۹۱ خورشیدی، ۲ گنجینه بزرگ از آثار تاریخی و نسخه‌های خطی را از مجموعه شخصی خود که طی سالیان پیاپی جمع‌آوری شده بود، به کتابخانه و موزه ملی ملک اهدا کرد. این مجموعه‌های بزرگ، تابلوهای نقاشی، قطعات و مرقعات خوشنویسی و نگارگری، سندها، تومارها، قرآن‌های نفیس خطی، قلمدان‌ها و سرقلیان‌های تاریخی را در بر می‌گیرد. علاوه بر این، بسیاری از آثار و نسخه‌های خطی را از بیرون ایران، در حراجی‌های مشهور دنیا، خریده و به کشور بازگردانده بود.»
او این کار را در مسیر برآوردن نیت پدرش می‌دانست و همواره اعتقاد داشت: «نباید بگذاریم آثار تاریخی ایران از کشور خارج شود و به دست دیگران بیفتد.»
همچنین آثاری که بانو عزت‌ملک ملک خرید و به کتابخانه و موزه ملی ملک اهدا و وقف کرد به روایت خودش، در ۲ دسته جای می‌گرفتند، یکی آثاری که در کشور حفظ شده بودند و دیگر، آثاری که از کشور بیرون برده شده بودند و او آنها را به بهای گزاف خرید و به ایران بازگرداند.
- تمایل به وقف فرهنگی
مهم‌ترین هدف بانو عزت‌ملک ملک از وقف آثار پدری، علاوه بر حفظ تاریخ و فرهنگ این مرز و بوم، ترویج سنت حسنه وقف بود. «مهدی یساولی» به نقل از این بانو روایت می‌کند: «از زمانی که خودمان این سنت نیک را شناختیم، مشتاق شدیم و در این عرصه پیشتازی کردیم. مرحوم سهیلی خوانساری، همراه همیشگی پدرم، کمکی بزرگ در راه آشنایی ما با سنت وقف بود. انسان پس از عمری که از او می‌گذرد، درمی‌یابد که عرضه آثار شخصی‌اش در یک محیط عمومی و نمایشگاهی بسیار باارزش‌تر از آن است که در یک منزل و اتاق دربسته خاک بخورد. این مشوقی بزرگ می‌شود تا به سوی وقف فرهنگی تمایل پیدا کند.»
- آثار منقول ارزشمند
سند (تومار، مبایعه‌نامه و وقف‌نامه)، نسخه خطی (قرآن‌ها و دیوان‌های نفیس شعر)، نقاشی پشت‌شیشه، قلمدان و آثار لاکی، تابلو نقاشی و نگارگری، خوشنویسی و سرقلیان مجموعه آثاری است که این بانوی بزرگ اهدا و وقف کرده است. به گفته «مهدی یساولی»، این آثار در تالاری زیبا و شگفت‌انگیز با نام «آثار اهدایی بانو عزت‌ملک ملک» در کتابخانه و موزه ملی ملک در معرض دید دوستداران فرهنگ و هنر ایران جای گرفته است. در میان این آثار، یک قرآن منحصربه‌فرد به خط میرزا شفیع ارسنجانی و تابلو نقاشی میدان مشق از آثار برجسته اهدایی این بانو به شمار می‌آیند.
مدیر روابط‌عمومی مؤسسه موزه ملی کتابخانه ملک درباره دیگر آثار ارزشمند اهدایی به موزه می‌گوید: «تابلو میدان مشق ناصرالدین‌شاه را، به همراه مظفرالدین میرزا، ولیعهد، و میرزا حسین‌خان سپهسالار، صدراعظم، نشان می‌دهد که در میدان مشق (محوطه امروزین باغ ملی) از قشون سان می‌بینند. اندازه‌های این تابلو و هنری که در آن به کار رفته است، چشم‌ها را خیره می‌کند؛ ۴۳۸ در ۲۱۵ سانتیمتر. «محمدحسن افشار»، مشهور به لال‌باشی، از نقاشان دربار ناصرالدین شاه، این تابلو را نقاشی کرده است. همچنین یک تومار شگفت‌انگیز قاجاری به اندازه ۲متر در ۱۰ سانتیمتر در این گنجینه هست که همه قرآن کریم در آن به خط غبار در قالب یک درخت سرو کتابت شده است.»
در همینه زمینه :
