میراثی برای آیندگان

اردشیر گراوند ـ جامعه‌شناس

میراث دیجیتال می‌تواند ارثیه ارزشمندی برای بازماندگان باشد. درست است که با وجود میراث دیجیتال، فراموش‌کردن کسانی که از دنیا می‌روند سخت‌تر خواهد شد اما به اثرات بلندمدت اجتماعی این نهاده‌های دیجیتال می‌شود خوش‌بین بود. در روزگار نه‌چندان دور، آلبوم‌های عکس محل ذخیره یاد و خاطرات افراد درگذشته بود. در عصر مدرن این نهاده‌های دیجیتال (فیسبوک، اینستاگرام، تلگرام و...) هستند که این وظیفه را بسیار بهتر و باکیفیت بیشتر ایفا می‌کنند و چنانچه از فرد درگذشته‌ای میراثی به این شکل به‌جا بماند که چه بسا غنی هم باشد، یادآوری آن نه‌تنها باعث درد و رنج نخواهد شد، بلکه مایه تسلی خاطر و گرامیداشت یاد و نام او نیز خواهد بود.
به هر تقدیر ما انسانیم و میرا و همه ما خواهیم مرد. هر روز انسان‌های بسیاری می‌میرند و در خاک آرام می‌گیرند، همان‌طور که میلیاردها سال است این رویه استمرار داشته است و به مرور زمان زندگی‌ها و خاطرات قدیمی جایشان را به انسان‌ها و خاطرات جدید می‌دهند. نمی‌شود درد و رنج ناشی از مرگ و فقدان انسان‌ها به‌خصوص عزیزان و نزدیکان را ساده از یاد برد و بدون تردید این فقدان در کوتاه‌مدت باعث ناتوانی، ضعف و خمودگی بازماندگان می‌شود اما فراموشی، از بزرگ‌ترین نعماتی است که خداوند به بشر داده است. به هر حال، کمی زودتر یا دیرتر آدم‌ها عادت خواهند کرد به نبودن دیگران و به‌تدریج رنج ناشی از نبودن آنها تبدیل به خاطره می‌شود و بازماندگان با توجیه نبودن رفتگان درصدد بازسازی زندگی خود برمی‌آیند. در تمام طول تاریخ اینگونه رفتار شده است. همواره انسان‌ها جدالشان بر سر زندگی بسیار بیشتر و قوی‌تر از جدال بر سر مرگ بوده است. برای مثال به آمار خودکشی در جوامع می‌شود نگاهی انداخت که گویای رغبت بیشتر انسان‌ها به ادامه حیات است، یا چه تعداد آدم‌هایی را سراغ دارید که بعد از مرگ کسی جان خود را گرفته باشند؟ تعداد آنها نیز نسبت به کسانی که می‌خواهند زندگی کنند بسیار اندک است. اینجاست که می‌شود نتیجه گرفت فراموشی نعمت بزرگی است که به انسان هدیه داده شده است.
با همین نگاه می‌شود به میراث دیجیتال نیز خوش‌بین بود. همان‌طور که تورق آلبوم عکس برای انسان‌ها تسلی‌بخش و آرامش‌بخش است، مرور آلبوم عکس فرد درگذشته در شبکه‌های مجازی اجتماعی و حتی مرور پیام‌ها و نوشته‌های او می‌تواند تا اندازه بسیار زیادی مایه تسلی روح خانواده و دست‌وپنجه نرم‌کردن آنها با غم فقدانش باشد. در واقع می‌شود گفت دردناک‌ترین وجه ماجرای مرگ یک انسان همان داغ اوست و به‌نظر نمی‌رسد تورق عکس‌ها و مرور میراثی که از او مانده است سخت‌تر از داغش باشد. به بیان دیگر، آسیب‌های مرگ انسان‌ها همواره با بشر بوده است و اگر کسی بگوید که این آسیب‌ها با وجود میراث دیجیتال چون فیسبوک، اینستاگرام و تلگرام تشدید شده یا می‌شود، باید گفت نه، چنین نیست. اتفاقاً این امکانات جدید نه‌تنها یاریگر انسان در طول زندگی‌اش هستند، بلکه بعد از مرگ او نیز در ثبت یاد و خاطره‌اش می‌توانند مؤثر باشند. دو وجه اهمیت را می‌شود برای نهاده‌های دیجیتال در دوران پس از مرگ کاربران‌شان قائل شد: نخستین وجه مهم که بالاتر به آن اشاره شد، آرامش‌بخشی به بازماندگان است. وجه دیگر که بسیار مهم‌تر است، کارایی این میراث برای ثبت حیات اجتماعی یک جامعه است.
امروز به لطف تکنولوژی، فضایی در دسترس همگان قرار گرفته است که می‌توانند از طریق آن چراغ راه آیندگان شوند. شرح سرگذشت و زندگی خصوصی انسان‌ها و بارگذاری و به‌اشتراک‌گذاشتن آن، میراث غنی و پرباری برای بازماندگان خواهد شد و درواقع منبع مهمی برای مردم‌شناسی و تاریخ‌نگاری است. بر این اساس بسیار خوب خواهد بود که ما همه افراد جامعه را به سمت بارگذاری هر آنچه (از عکس، فیلم، نوشته، پند و نصیحت و...) که به‌نظرشان در غنای حیات بازماندگان و نیز حیات اجتماعی اثرگذار خواهد بود، در شبکه‌های مجازی اجتماعی سوق دهیم تا به این ترتیب یک میراث ماندگار از همگان به یادگار بماند.
بنابراین، به‌جای اینکه نگران این باشیم که میراث دیجیتال باعث ناراحتی بازماندگان خواهد بود بهتر است با این نگاه پیش برویم که هرکدام از ما می‌توانیم با غنی‌تر‌کردن صفحات اجتماعی خود باعث افتخار خانواده و دوستان خود شویم و ضمن ارتقای امیدواری به خانواده، در ارتقای وضعیت نظام اجتماعی نیز اثرگذار باشیم. برای این کار نیازی نیست که پیچیده رفتار کنیم. هر فردی به‌راحتی می‌تواند با عمومی‌کردن اطلاعات و درمیان‌گذاشتن اتفاقات، افکار و تجربیات خود با دیگران به روند تاریخ‌نگاری کمک بزرگی کند. به‌راستی که بخش مهمی از تاریخ اینگونه و به‌دست مردمانی ثبت شده است که با زبانی ساده به ثبت زندگی خود پرداخته‌اند و با شرح اتفاقات و رویدادهای روزانه دور و اطراف خود، امروز منبع مهمی برای مردم‌نگاری و شناخت حیات اجتماعی ایران در دوران خود شده‌اند. پس چه خوب است که ما نیز رویه نیاکان خود را در پیش بگیریم و مانند آنها مشغول ثبت و ضبط رویدادها -چه به‌صورت ثبت کاغذی و چه با ثبت در فضای دیجیتال-  شویم، به‌خصوص در این روزهای پرتلاطم بحران کرونا هرکدام از ما با ثبت و بارگذاری مشاهدات و تجربیات خود می‌توانیم زمینه انتقال درست و بدون سانسور وقایع جامعه را به نسل آینده فراهم کنیم.