دهه رکود تولید و رکورد تورم

مائده امینی، فتانه احدی ـ روزنامه‌نگار

دهه90 حالا دیگر بین روزنامه‌نگاران اقتصادی و اقتصاددان‌ها، به دهه خاموش اقتصاد ایران مشهور شده است. در 10سالی که میان ابتدای سال90 تا انتهای سال99 گذراندیم، دلار وارد کانال 30هزار تومانی شد و سکه تمام عدد 16میلیون تومان را به‌خود دید. اقتصاد در این دهه انگار تبدیل به دغدغه آحاد مردم شد؛ چرا که جهش‌های تورمی چندباره در این دهه، صدای نارضایتی‌ها و اعتراض‌ها را از گوشه و کنار بلند کرد؛ گاه مردم را به خیابان کشاند و گاه آنها را در فضای مجازی شوراند. درحالی‌که در سال‌های ابتدایی این دهه درآمدهای نفتی رؤیایی با نفت 110دلاری در کارنامه ایران به ثبت رسیده، در سال‌های پایانی کرونا نرخ طلای سیاه را برای دقایقی حتی منفی هم کرده است! در دهه خاموش که در مجموع میزان تولید ناخالص داخلی هیچ رشدی را تجربه نکرده است، سایر شاخص‌ها نیز کنش امیدوارکننده‌ای از خود نشان ندادند. درآمد سرانه ایرانیان در پایان دهه90 به قدری افول کرده است که با سال ابتدایی این دهه برابری می‌کند. رشد اقتصادی در این بازه ده‌ساله روی خط صفر ایستاده و شاخص بیکاری سال‌هاست حدود 10درصد پرسه می‌زند. هر 365روزی که از دهه90 گذشت، به‌طور میانگین سالانه بین 20 تا 30درصد بر حجم نقدینگی ایران افزوده شد که البته سهم 3سال اخیر در بالا بردن میانگین یک‌دهه بسیار بیشتر و نقش‌شان پررنگ‌تر بود. بررسی آمارهای منتشر شده از بانک مرکزی نشان می‌دهد که دهه90، دهه سیاهی برای نقدینگی در ایران به شمار می‌رود. نقدینگی در 10سالی که گذشت، حداقل 10برابر رشد را تجربه کرده و از 327هزار میلیارد تومان در دی‌ماه 90، به 3130هزار میلیارد تومان در آذر 99رسیده است؛ افزایش سرسام‌آوری که مستقیما بر نرخ ارز اثرگذار بوده؛ چرا که در مدت زمانی مورد‌بحث، تولید کالا و خدمات همپای رشد نقدینگی افزایش پیدا نکرده.

بلیت مترو، اتوبوس، تاکسی؛ هشت برابر رشد قیمت 
کرایه تاکسی در دهه90، ‌حدودا 7 تا 8 برابر رشد را تجربه کرده است؛ مثلا نرخ کرایه از پل سیدخندان به میدان شهرداری تجریش در سال91، 1200تومان بوده است که همین مسیر در سال99 به 7600تومان رسیده. میانگین کرایه‌ها بین 500تا 1500تومان در ابتدای دهه90 نوسان داشته است که این میانگین در پایان دهه به حدود 9هزار تومان رسیده است. بلیت‌های تک‌سفره مترو در اوایل دهه 90، 350تومان و بلیت‌های دو‌سفره 550تومان بوده است که با رشد ملایمی در انتهای دهه بلیت تک‌سفره به 1500تومان در پایان دهه رسیده است.


خودرو؛ 700درصد گران شد 
پراید، نماد افزایش و کاهش قیمت خودرو در بازار ایران، ‌در ابتدای سال91، بین 15تا 16میلیون تومان ارزش داشت. این خودروی پرحاشیه اما در یک‌دهه رکوردهایی باور‌نکردنی را پشت سر گذاشت و در نهایت در حالی با دهه90 خداحافظی می‌کرد که قیمت آن به 110تا 130میلیون تومان رسیده بود. پراید در یک‌دهه 700درصد گران شد که می‌توان این افزایش را با اندکی اغماض به کل بازار خودرو در دهه90 نسبت داد.


 دلار؛ 1600درصد رشد قیمت 
قیمت یک دلار آمریکا در بازار آزاد در نخستین‌ماه سال گذشته حدود هزار‌و46تومان بود. در پایان دهه، ‌هر دلار آمریکا به حدود 24هزار تومان رسیده بود. دهه 90، دهه تجربه جهش 1600درصدی قیمت دلار بود.


 طلا و سکه؛ 1300درصد رشد قیمت 
سکه به‌عنوان نماینده‌ برحقی از بازار طلا، در ابتدای سال91 حدود 776هزار تومان به فروش می‌رسید که البته نرخ آن در آخرین روزهای سال91 به حدود یک‌میلیون‌و325هزار تومان رسید. سکه در یک‌دهه رشد خیره‌کننده‌ای را تجربه کرد و پرونده آن در پایان سال 99 با نرخ 11میلیون‌و200هزار تومان بسته شد تا 1300درصد رشد در 10سال را تجربه کرده باشد.


 نفت و درآمدهای نفتی؛‌ دهه افول 
نفت؛ طلای سیاه استراتژیک ایران در نیمه‌دوم دهه90 از سکه افتاد. قیمت هر بشکه نفت در سال91 بین 95 تا 113دلار بود و در سال99 به 27تا 50دلار رسید. این در حالی است که کرونا قیمت نفت را در ابتدای سال99 حتی منفی هم کرد! در یک دهه اخیر (سال۸۹ تا ۹۸) ایران حدود ۶۴۰میلیارد دلار درآمدی نفتی کسب کرده است. درآمد نفتی ایران در سال۱۳۹۰ به رقم خیره‌کننده ۱۱۸میلیارد دلار رسید بوده است اما تشدید تحریم‌های نفتی ایران در سال۱۳۹۱ موقعیت را برای ایران تغییر داد به‌طوری که درآمد نفتی سال۱۳۹۱ تحت‌تأثیر عوامل بنیادین بازار نفت و همچنین کاهش سهم ایران به ۶۸میلیارد‌و۵۸ میلیون دلار رسید. تشدید تحریم‌ها اما صادرات نفت ایران را محدود کرد و درآمد ارزی ایران را به حدود 8میلیارد دلار به روایتی و 29میلیارد دلار به روایت دیگر رساند.


 کتاب؛ صفحه‌ای 92تا 262تومان 
به استناد آمار منتشر شده توسط مؤسسه خانه کتاب و ادبیات ایران، 495هزار‌و218کتاب برای بار اول در این دهه منتشر شده است. این مؤسسه میانگین قیمت در کتاب‌های دسته ادبیات را 20هزار تومان اعلام کرده. همچنین در همه دسته‌ها، از ادبیات تا علوم و کمک آموزشی، میانگین اعلام شده با عنوان «میانگین بها در هر صفحه» از 92تومان تا 262تومان درنظر گرفته است؛ مثلا «ایران بین دو انقلاب از مشروطه تا انقلاب اسلامی» نوشته یرواند آبراهامیان در سال‌های 1391 تا 1392با قیمت میانگین 15هزار‌و500تومان منتشر شده و همین کتاب در سال1399 به 130هزار تومان هم رسیده است.


مسکن؛ 1100درصد رشد قیمت در یک‌دهه 
قیمت مسکن هم رکوردهای باورنکردنی را در دهه 90 به ثبت رساند. به استناد آمارهای منتشر شده از بانک مرکزی، میانگین قیمت خانه در شهری مانند تهران از متری 2میلیون تومان در اوایل دهه90 به متری 25میلیون تومان در پایان این دهه رسیده است. می‌توان گفت آورده این دهه برای مسکن حداقل در پایتخت، ‌1100درصد رشد قیمت بوده است.


 نان؛ 400درصد رشد قیمت 
 قیمت‌ هر قرص نان بربری در ‌دهه90، 400درصد افزایش قیمت را تجربه کرده است. در ابتدای دهه قیمت هر قرص نان بربری حدود 300تومان و در انتهای دهه، نرخ دولتی همان نان 1500تعیین شده است.


 سینما؛ از 2هزار تا 20هزار تومان 
قیمت بلیت سینما در دهه90 نتوانست تا آخرین روز آخرین سال روند خود را به درستی طی کند. با شیوع ویروس کرونا و تعطیلی گاه و بیگاه سینماها قیمت در سال‌های پایانی دهه افزایش پیدا نکرد. در سال90 متوسط قیمت بلیت سینمای ایران 2هزار‌و500تومان بود که این رقم در سال1398 به 11هزار‌و500تومان افزایش پیدا کرد. این البته میانگین قیمت بلیت در همه شهرهای ایران است؛ زیرا متوسط قیمت بلیت در تهران نزدیک به 20هزار تومان است.


 قبض آب و برق و گاز؛ از 5‌هزار تا 20هزار تومان 
یارانه‌ای که در ایران به آب، برق و گاز داده می‌شود همواره مورد‌بحث و بررسی بوده است. در سال‌های پایانی دهه90، قیمت تمام‌شده آب در هر مترمکعب ۲۵۰۰تومان اعلام شد که البته از مردم به ازای هر مترمکعب ۷۰۰تومان اخذ می‌شود. به‌نظر می‌رسد هر خانواده با بعد استاندارد به‌طور میانگین 15تا 20هزار تومان هزینه آب پرداخت می‌کند. البته در اوایل دهه90 متوسط قیمت هر مترمکعب آب که وزارت نیرو از مصرف‌کنندگان دریافت می‌کرد 255تومان بود که در سال93 با افزایش 20درصدی این رقم به حدود 300تومان رسید و میانگین قبض خانوارها در آن زمان حدود 5هزار تومان بود. همچنین هر کیلووات ساعت برق هم در این دهه حداقل37 و حداکثر 80تومان برآورد می‌شود.


نگاه کارشناس
سونامی تورم 
فردین آقابزرگی ـ کارشناس اقتصادی

دهه90 دوره جدیدی در اقتصاد ایران است. تشدید تحریم‌ها، کاهش شدید درآمدهای نفتی و در نهایت جهش‌های نرخ ارز از ویژگی‌های اقتصادی این دهه است. تحریم‌های همه‌جانبه با ایجاد بی‌ثباتی‌های سیاسی و اقتصادی موجب ‌شد تا افق اقتصاد ایران در هاله‌ای از ابهام قرار بگیرد و کاهش درآمد‌های ارزی موجب جهش در نرخ ارز شود. به‌گونه‌ای که 2مرتبه در سال‌های 92 و 97شاهد رشد‌های بیش از 500درصدی در نرخ ارز بودیم. در حقیقت تحریم‌ها به 3شکل به اقتصاد ایران خسارت وارد کرد؛ با ایجاد شوک‌های تجاری باعث از بین رفتن ثبات اقتصادی در کشور شد و از یک‌سو مبادلات مالی و تجاری کشور را دچار آسیب کرد و از سوی دیگر با جهش نرخ ارز موجب کاهش واردات مواداولیه و کالاهای سرمایه‌ای به کشور شد که هردو از نهاده‌های اصلی تولید هستند؛ بدین طریق علاوه بر کاهش تولید و صادرات نفتی کشور، تولید و صادرات غیرنفتی نیز با مشکل مواجه شد. این اطمینان نداشتن‌ها با تغییر شکل نقدینگی در سال‌های قبل موجب شد تا طی این سال‌ها تورم بالایی در اقتصاد ایران ایجاد شود.
یکی از نمایندگان مجلس اخیرا به این موضوع اشاره کرده که به‌تازگی رکورد 75ساله تورم در ایران شکسته شده و فقط در سال‌های اشغال ایران توسط متفقین، شاهد تورم بالاتر از 50درصد در کشور بوده‌ایم و اصلی‌ترین شاخص اقتصادی در دهه90 نرخ تورم بالای آن است.
تورم در 8دهه گذشته حاکی از آن است که بیشترین رشد شاخص قیمت‌ها در دهه۹۰ ثبت شده است. متوسط قیمت‌ها در دهه۹۰ تقریبا ۹برابر شد و نشان می‌دهد بزرگ‌ترین کاهش ارزش پول ملی در این دهه ثبت شده است.
با پایان یافتن سال99 یکی از سخت‌ترین دهه‌های اقتصادی ایران به پایان رسید اما به‌نظر می‌رسد در میان همه این مشکلات تورم نقش پررنگ‌تری داشته باشد و در مقایسه آمار دهه‌های گذشته، اصلی‌ترین شاخص دهه90، تورم بالای آن است. با این حال تورم در 10سال گذشته مسیر پرفراز‌و‌نشیبی را طی کرده و حتی در همین دهه پس از 26سال، کشور تورم تک‌رقمی را تجربه کرد و توانست برای اولین‌بار در سال‌های بعد از انقلاب 2سال متوالی تک‌رقمی بماند اما این اتفاقات نه‌تنها خبر از شرایط مطلوب در این دهه نمی‌دهد بلکه در این مدت یکی از بالاترین نرخ‌های تورم طی دهه‌های گذشته به ثبت رسیده است و به‌نظر می‌رسد درصورت مبنا قرار دادن برخی پیش‌بینی‌ها، دهه90 رکورددار تورم در میان تمام دوران‌های پیش از خود است.
یکی از اهداف تعیین شده در دهه90، کاهش نرخ تورم از 2رقمی به تک‌رقمی بود. با این حال هزینه‌های رسیدن به هدف مهار تورم به قیمت رکود اقتصادی، منتهی به تهدید و به خطر افتادن وضعیت برخی بنگاه‌ها ازجمله بانک‌ها شد و برخی صنایع با مشکل کمبود نقدینگی مواجه‌شدند.
تامین مالی دولت از طریق انتشار اوراق بدهی و اولویت دانستن این روش در مقایسه با چاپ پول از اشتباهات محرز مسئولان و سیاستگذاران اقتصادی کشور بوده است؛ چرا که پیش از پرداختن به کسری نقدینگی و منابع مالی دولت، باید انضباط مالی و کاهش هزینه‌های دولت در دستور کار قرار‌گیرد. در نهایت بدهی قابل‌توجه دولت به صندوق‌های بازنشستگی و بانک‌ها، نتیجه برخی از این تدابیر و سیاست‌های اقتصادی دولت در دهه90 بوده است.
متغیر دیگری که در این سال‌ها روی سطح عمومی قیمت‌ها مؤثر بوده نرخ ارز است که تمامی شاخص‌های اقتصادی را تحت‌تأثیر قرار داد؛ مثلا در 2دوره سال‌های  91 و 97 باعث افزایش نرخ تورم (بالا رفتن سطح عمومی قیمت‌ها) و حاد شدن کسری بودجه و افزایش نقدینگی شد.
البته عده‌ای معتقدند که در سال97 انباشت حجم نقدینگی در بانک‌ها که تقاضای مؤثر برای آن وجود نداشت و به بخش‌های مولد هدایت نشد، به جهش قیمت ارز و سطح عمومی قیمت‌ها دامن زد. بنابراین تورم به سیاست‌های داخلی دولتمردان بازمی‌گردد اما بعد از تحریم‌ها عامل بیرونی مثل ارز را باید در افزایش تورم داخلی مؤثر دانست.
به‌طور کلی دولت‌ها با سرکوب نرخ ارز و پایین نگه‌داشتن آن به‌دنبال کاهش تورم، افزایش اشتغال و رفاه و معیشت هستند؛ مثلا در سال94، 95 و به‌ویژه 96که گفته می‌شود بیش از 18میلیارد دلار ارز پاشی در اقتصاد صورت گرفت، نرخ تورم کاهش یافت و ثبات نسبی به اقتصاد بازگشت که البته به‌طور پلکانی این سیاست ارزی سال97 بود که با چاشنی تحریم صادرات نفت و برهم خوردن تراز‌پرداخت‌ها، یکباره موجی از تورم و نقدینگی را در کشور ایجاد کرد.
روند تورم در دهه90 نشان می‌دهد با تخلیه شدن فشار ارزی روی قیمت‌ها در سال91، نرخ تورم رو به کاهش رفت تا جایی که با ثبیت نرخ ارز، تورم در سال95 تک‌رقمی شد اما به مرور با افزایش سطح نقدینگی و نبود تقاضای مؤثر که بتواند این منابع را به سمت بخش‌های مولد و ثروت‌آفرین هدایت کند با فشار دوباره تحریم، فنر فشرده سال‌های قبل پرش کرد و با سیل نقدینگی مانده در بانک‌ها به سونامی تورم تبدیل شد.
گسترش دامنه تصمیمات ناصحیح اقتصادی دولت ازجمله تعیین دستوری برخی کالاها و حتی ارز 4200تومانی موجب آسیب جدی به تولید و اقتصاد کشور شد و همه این اتفاقات باعث شد تا با درنظر گرفتن تورم 45درصدی برای سال99، تورم دهه90 به رقم بی‌سابقه و قابل‌تامل بیش از 600درصدی برسد و رکورد جدیدی در تورم دهه‌ای ایران به ثبت برسد.