عملیات نجات معماری تاریخی تهران

محمدباریکانی- دبیر گروه زیست‌بوم

یک‌سال‌و‌نیم قبل بود که تیم نجات بناهای متعلق به معماری معاصر (آرت دکو) پایتخت توسط گروهی از جوانان علاقه‌مند به حفظ و احیای آثار و بناهای خاص معماری شهر تهران تشکیل شد. این تیم هیچ‌گونه سازماندهی ندارد و داوطلبانه اقدام به شناسایی، مستندنگاری، تدوین پرونده ثبت ملی و ارسال به وزارت میراث‌فرهنگی و در نهایت ثبت ملی بناهای واجد ارزش در بخش معماری معاصر ایران که دوره آغاز آن مربوط به پهلوی اول می‌باشد کرده است.
گروه مردمی شامل جوانان علاقه‌مند به ثبت بناهای ارزشمند معماری معاصر ایران، برخی معماران و شهرساز‌هاست که در همکاری با وزارت میراث‌فرهنگی نقش بازوی یاری‌رسان به این وزارتخانه برای نجات معماری معاصر ایران تلاش می‌کند.
اما ماجرای شکل‌گیری تیم نجات معماری معاصر تهران چه بود؟ ترانه یلدا که از سال‌ها قبل رصد وضعیت معماری شهر تهران و وضعیت بناهای ارزشمند و تاریخی پایتخت را داوطلبانه انجام می‌دهد، 2سال قبل متوجه تخریب پرشتاب نشانه‌های معماری معاصر شهر تهران شد. جریان معماری معاصر در ایران از دوره پهلوی اول آغاز شد و در دوره پهلوی دوم نیز تداوم یافته بود اما 2سال قبل یعنی در سال1398 تخریب نشانه‌های هویت معماری معاصر شهر تهران به‌شدت افزایش یافت. نقطه آغاز برای تیم داوطلبانه نجات معماری معاصر شهر تهران اما با تخریب یک خانه در خیابان ایتالیا در تهران آغاز شد. تخریب چندین بنا و خانه متعلق به دوران معماری معاصر ایران پیش از تخریب خانه خیابان ایتالیا ترانه یلدا را به اندیشه واداشته بود که چرا نابودسازی هویت معماری معاصر پایتخت اینچنین تسریع شده است؟ اما تخریب خانه تاریخی خیابان ویلا، جرقه تلاش داوطلبانه برای حفظ معماری معاصر را در ذهن یلدا روشن کرد و او پس از گفت‌وگو با چند جوان بانی تشکیل تیم داوطلبانه نجات خانه‌های ارزشمند دوران معماری معاصر در پایتخت شد.
ترانه یلدا به همشهری می‌گوید: کارمان با معاونت میراث‌فرهنگی وزارت میراث فرهنگی به دعوا رسید که پس شما کجا هستید که اینچنین معماری معاصر ایران در پایتخت نابود می‌شود؟ معاون میراث‌فرهنگی پس از این دعوا جلسه‌ای تشکیل داد که در آن معماران و شهرسازها، متخصصان میراث فرهنگی و اعضای دفتر ثبت آثار تاریخی به همراه چند تن از شهرداران مناطق تهران حضور داشتند و آنجا پیشنهاد دادیم که وزارت میراث فرهنگی اجازه دهد گروه‌های مردمی به‌صورت خودجوش و داوطلبانه بدون دریافت ریالی از بودجه وزارت میراث‌فرهنگی به تدوین پرونده‌های ثبت ملی آثار و بناهای دوران معماری معاصر اقدام کنند و وزارت میراث فرهنگی با بررسی این پرونده‌ها ثبت ملی بناهای این دوره را در دستور کار قرار دهد.
او گفت: به رغم استقبال اولیه و آغاز همکاری داوطلبانه برای تدوین پرونده‌های ثبت ملی معماری معاصر پایتخت، وزارت میراث‌فرهنگی چنان در ادامه کار به فعالیت داوطلبانه بد نگاه کرد و قدردان تلاش‌های صورت گرفته مردمی برای ثبت ملی نشانه‌های معماری معاصر نبود که همه داوطلبان نجات معماری معاصر را شگفت‌زده کرد و حتی 12پرونده ارسال شده به آن وزارتخانه برای ثبت ملی آثار معاصر معماری پایتخت یک‌سال درصف انتظار تصمیم‌گیری‌ها ماندند. گروه گلایه زیادی از وزارت میراث فرهنگی دارد. چون این وزارتخانه نه کار خود را در قبال حفظ هویت معماری پایتخت انجام  می‌دهد و نه وقتی مردم به‌صورت خودجوش برای حفظ این آثار اقدام کردند اعتنایی به تلاش آنها دارد. اگر چنین نبود اکنون مثلا به‌جای 20پرونده ارسال شده برای ثبت ملی 50پرونده به‌صورت رایگان با تلاش مردمی ثبت ملی شده بود.
امیرحسین راد، فارغ‌التحصیل معماری از دانشگاه آزاد اسلامی یکی از اعضای فعالیت داوطلبانه برای نجات نشانه‌های معماری معاصر در پایتخت است. او درخصوص فعالیت‌های صورت گرفته توسط تیم نجات داوطلبانه برای حفظ هویت معماری معاصر شهر تهران به همشهری می‌گوید: تیرماه سال گذشته فعالیت مردمی با حضور جمعی از استادان معماری همچون اسکندر مختاری و ترانه یلدا که معمار و شهرساز هستند و همچنین تعدادی از مسئولان وزارت میراث‌فرهنگی آغاز شد. هدف از فعالیت داوطلبانه نیز یاری‌رسانی به وزارت میراث‌فرهنگی برای تسریع در ثبت ملی آثار واجد ارزش دوران معماری معاصر در پایتخت بود.
به‌گفته او، بیشتر فعالیت‌های تیم نجات معماری معاصر شامل ساختمان‌های عمومی نظیر مدارس قدیمی و... بود که تاکنون ثبت نشده بودند و ارزش‌های معماری آنها به درستی درک نشده بود.
راد می‌گوید: گروه مردمی نجات بناهای متعلق به دوران معماری معاصر ایران در مرحله اول پرونده ثبت ملی 5اثر معاصر را به وزارت میراث‌فرهنگی ارسال کرد که شامل2 اثر از وارطان هوانسیان معمار معاصر، ساختمان اتومبیل دسوتو در سعدی جنوبی، ساختمان مسکونی تجاری جامی در خیابان جامی و تقاطع خیابان حافظ، ساختمان سینما صحرا در خیابان شریعتی اثر یوسف شریعت‌زاده، ساختمان وزارت کشور در میدان فاطمی تهران و ویلای آقای عالیخانی در کامرانیه اثر فرخ اصالت بود. برخی از این بناها عمومی بودند و به سبک آرت دکو در معماری مدرن اولیه جهان احداث شده بودند. 4پرونده از این تعداد ثبت ملی شدند و تنها ویلای آقای عالیخانی در منطقه کامرانیه تهران بود که به تشخیص مسئولان وزارت میراث‌فرهنگی از ثبت ملی بازماند و اثر واجد ارزش‌های معماری شناخته شد. تمام این آثار نیز در آبان‌ماه سال1399 با همراهی دفتر ثبت آثار وزارت میراث به ثبت رسید.
مرحله دوم از روند نجات معماری دوران معاصر ایران شامل آثار بیشتری شد. پرونده ثبت ملی 11اثر معماری معاصر در شهر تهران به وزارت میراث‌فرهنگی پیشنهاد شد که از این تعداد 7اثر به ثبت ملی رسید و 4اثر دیگر نیز در مرحله دوم بررسی‌ها آثار واجد ارزش‌های معماری تشخیص داده شدند.
امیر حسین‌راد، عضو تیم خودجوش نجات بناهای معماری معاصر ایران به همشهری می‌گوید: ‌سینما آسیا اثر هوشنگ سیحون، دبستان گیو از مدارس شاخص زرتشتیان در تهران و ساختمان صندوق کاوه در میدان امام خمینی که جزو اولین نمونه‌های ساختمان‌های آرت دکو هستند به همراه خانه موزه بتهوون در خیابان میرزای شیرازی و متعلق به دهه30 ثبت ملی شد. آپارتمانی در خیابان سی تیر تهران اثر اوژن آبتاندلیان که معماری تالار وحدت و ساختمان موزه مسجد الغدیر به همراه یک خانه دیگر در بلوار کشاورز تهران و اثر معمار ارمنی آقای پل آبکار نیز ثبت ملی شد.
به‌گفته این فعال عضو تیم نجات دوران معماری معاصر 4اثر دیگر که همه اعضای تیم نجات انتظار ثبت ملی آن‌ را داشتند از سوی مسئولان وزارت میراث‌فرهنگی واجد ارزش لقب گرفت. همچنین خانه نهاوندی اثر داریوش بوربور، خانه دکتر انتخابی که امروز به خانه نگار 14تبدیل شده است و کارایی قبلی آن مطب و منزل بوده و امروز کافه و گالری است به همراه 2اثر دیگر در فهرست آثار حائز ارزش‌های معماری شناخته شدند. نخستین کودکستان احداث شده در ایران با نام کودکستان سارواریان هم واجد ارزش‌های ثبت ملی معرفی شد.
آنطور که امیر حسین راد، عضو تیم نجات خانه‌های مدرن اولیه شهر تهران به همشهری خبر داده است، ساختمان‌های کمتر شناخته شده شهر تهران به فهرست بررسی‌ها برای ثبت ملی افزوده شده است.
او می‌گوید: تیم داوطلبانه نجات بناهای تاریخی شهر تهران که به‌صورت خودجوش در حال شناسایی و مستندنگاری و تدوین پرونده‌های ثبت ملی آثار معاصر ایران است، بدون دریافت هزینه 10اثر شاخص دیگر را نیز به فهرست بناهای تاریخی در دست ثبت ملی خود افزوده است.
او تأکید می‌کند: این فعالیت‌ها کاملا رایگان و داوطلبانه است و تلاش ما در این خودجوشی، رسیدن به هدف هر شهروند یک اثر است.
تیم نجات بناهای ارزشمند معماری دوران معاصر اکنون در محلات لاله‌زار تهران، منوچهری، فخرالدوله و... در حال تلاش برای یافتن نشانه‌های معماری معاصر ایران و تدوین پرونده ثبتی آنها برای در امان نگه‌داشتن هویت معماری پایتخت از دست بساز و بفروش‌هاست. آنها اکنون مراحل شناسایی، مستندنگاری، تدوین پرونده ثبت ملی و در نهایت ارسال پرونده 30اثر معماری معاصر کشور به وزارت میراث‌فرهنگی را پشت سر می‌گذارند و براساس آنچه همشهری از برخی اعضای این جمع خودجوش مردمی دریافته است، تعداد جوانان و افراد متخصص برای عضویت در این فعالیت داوطلبانه رو به افزایش است.