تغییر اقلیم
ایران،آبستن سیلاب‌های بیشتر است
کارشناسان می‌گویند روند تغییر اقلیم در ایران با پدیده‌های نابهنجار آبوهوایی تداوم خواهد یافت
زهرا رفیعی- خبرنگار
سیل و خشکسالی دوروی سکه تغییر اقلیم در ایران است. در سال‌های پیش‌رو نقاط مختلف کشور مانند آنچه در جهان رخ می‌دهد، درگیر این دو پدیده جوی خواهد شد. آنچنان که جاناتان لین، رئیس بخش اطلاع‌رسانی IPCC در آخرین جلسه هیأت بین‌الدول تغییر اقلیم، مدارک و شواهد علمی این پدیده‌ها در تمام جهان را ارائه کرد، ایران نیز شاهد بروز پدیده‌های جوی به‌صورت حداکثری خواهد بود.
سیل‌های اخیر در شرق و جنوب شرق کشور در امتداد پدیده‌های اقلیمی دیگر در دنیا مانند افزایش دمای کره زمین، افزایش ذوب‌شدن یخ‌ها، افزایش تراز آب و افزایش آتش‌سوزی جنگل‌هاست و اکنون دنیا در تلاش برای جلوگیری از افزایش بیش از 1.5 تا 2درجه‌ای دمای هوای کره زمین است تا شاید اثرات تغییر اقلیم در جهان تا حدودی کنترل شود. بخش‌هایی از ایران به‌خصوص در شرق و جنوب شرق کشور نیز این روزها و در سال‌های پیش‌رو افزایش دمای حدود 4درجه‌ای را تجربه خواهند کرد؛ این افزایش دما چیزی حدود دوبرابر بیشتر از متوسط جهانی است.
سال‌های خشک در 50 سال آینده
صادق ضیاییان، مدیرکل پیش‌بینی و هشدار سریع سازمان هواشناسی در گفت‌وگو با همشهری می‌گوید: براساس آخرین یافته‌های دانشمندان و گزارش‌های هیأت بین‌الدول تغییر اقلیم، فراوانی و شدت بروز پدیده‌های هواشناسی حدی مانند سیل، توفان، رعد و برق، تگرگ و... رو به افزایش است. بنابراین در بلندمدت تعداد و حجم سیلاب‌ها افزایش خواهد یافت. خشکسالی و بارشهای سیل‌آسا نیز 2 روی یک سکه هستند. ممکن است در سال‌های خشک مثل امسال، بارشهای سهمگین داشته باشیم. همانطور که به وضوح شاهد بودیم در سال زراعی جاری، بارشهای سیل‌آسا در خوزستان و بوشهر رخ داد؛ درحالی‌که بارش سالانه هم مناسب نبود.
به‌گفته ضیاییان، امسال 42درصد کاهش بارش در کل کشور گزارش شد و بارشهای نقطه‌ای اخیر که به آن بارشهای همرفتی گفته می‌شود، تنها 0.3درصد از کمبود‌های بارش را جبران کرده است. به این معنا که عدد 42درصد را به 41.7درصد تغییر داده‌اند. این بارش‌ها که در زمان کم و به میزان زیاد رخ داد، محلی است و مثل بارش زمستانی، همه‌جا را به‌صورت فراگیر درگیر نکرده است. این شکل از بارش در کشور پهناوری مثل ایران در مقایسه با کل کشور بسیار ناچیز است.
آنطور که مدیر مرکز پیش‌بینی و هشدار سریع سازمان هواشناسی به همشهری گفته، براساس سناریو‌های اقلیمی در 50سال آینده سال‌های تر و خشک وجود خواهد داشت اما فراوانی سال‌های خشک بیشتر است.
او با تأکید بر خطرساز بودن شکل بارشهای محلی، می‌گوید: فعالیت سامانه موسمی در جنوب شرق و شرق کشور تا روز دوشنبه ادامه خواهد یافت و استان‌های کرمان، هرمزگان، فارس، بوشهر و بخش‌هایی از کهگیلویه و بویراحمد را درگیر خواهد کرد که شدت تخریب بارش زیاد در مدت‌زمان کوتاه به زیرساخت‌های کشور بستگی دارد. به‌طور مثال خسارت بارش در استان فارس به اندازه خسارتی نبود که در آذربایجان شرقی یک کشته بر جای گذاشت. چون نحوه برخورد مردم با طبیعت متفاوت است.
ضیاییان می‌گوید: پدیده‌های حداکثری که ناشی از بارش در مدت‌زمان کم است، بر کشاورزانی که به بستر رودخانه تعرض کرده‌اند خسارت وارد می‌کند. در نتیجه میران خسارت به میزان آمادگی‌ها بستگی دارد. به‌طور مثال در بارشهای اخیر پلی تخریب نشده است، چون وزارت راه، در این زمینه آماده بود. اما بیشترین خسارت را به دام و کشاورزی در بستر رودخانه‌ها وارد کرد. بنابراین باید در روزهای آینده از حاشیه رودخانه‌ها نیز دور ماند.
سازگاری اقلیم با میزان بارش، میزان تخریب را تعیین می‌کند. اگر قرار باشد 10درصد از میانگین بارش سالانه در نیم‌ساعت در یک منطقه ببارد و زیرساخت‌ها آماده نباشد، خسارت حتمی خواهد بود. به اعتقاد صادق ضیاییان، مدیرکل پیش‌بینی و هشدار سریع سازمان هواشناسی، 10میلی‌متر بارش در شهری مثل تهران یا استان گیلان عدد درشتی نیست ولی اگر این میزان در شرق و جنوب شرق رخ دهد، خسارت به‌بار می‌آورد. دلیل آن هم تغییر در فرهنگ برخورد با باران است. باران‌های موسمی جزو اقلیم مناطق است. در اعصار گذشته با آب‌انبار‌ها سیلاب‌های فصلی مدیریت می‌شد و آب تمام دشت به آب‌انبار منتهی می‌شد اما با افزایش جمعیت، بستن مسیل‌ها و افزایش ساخت‌و‌ساز و کشاورزی در بستر رودخانه‌هایی که سال‌های متمادی خشک بوده، این فرایند متوقف شده است.
فرسایش شدید خاک در راه است
باران زیاد در زمان کوتاه، توانایی خاک را از بین می‌برد. در ایران نیز در سال‌های اخیر به‌دلیل تخریب‌های فراگیر، خاک سطحی در نفوذ دادن آب به درون خود ناتوان شده است. بخش عمده‌ای از بارش تبدیل به رواناب شده و در همه مناطق به‌خصوص مناطق شیب‌دار باعث بروز پدیده فرسایش خاک می‌شود.
به‌گفته حبیب خداوردی‌لو، استاد گروه علوم خاک دانشگاه ارومیه با پیوستن رواناب‌ها و سیلاب‌ها به هم، فرسایش شدید‌تر ایجاد می‌شود و هم‌اکنون یکی از نگرانی‌ها این است که پتانسیل خاک‌های کشور در نفوذ آب به داخل خاک کاهش یافته و ساختمان خاک بسیار ضعیف و شکننده شده است. در سطح خاک نیز مواد آلی با چرای مفرط، سوزاندن کاه و کلش و خاک‌ورزی سنتی از بین می‌رود.
این متخصص خاک در گفت‌وگو با همشهری می‌گوید: سله سطحی خاک (لایه سخت و غیرقابل نفوذ در سطح خاک) مثل پلاستیک مانع از نفوذ کامل آب در خاک می‌شود. این لایه، ذخیره رطوبتی خاک را کاهش می‌دهد و پدیده‌های فرسایش خاک و ایجاد رواناب را تشدید می‌کند. این چرخه با کاهش پوشش گیاهی و کاهش ورود مواد آلی در خاک، این پدیده‌ها را تشدید می‌کند.
او در پاسخ به این سؤال که برای مقابله با تخریب خاک در شرایطی که پدیده‌های ناشی از تغییرات اقلیمی به وفور رخ خواهد داد، چه باید کرد؟ می‌گوید: مهم‌ترین روش اعمال کشاورزی و خاک‌ورزی حفاظتی است که طی آن حداقل 30درصد از بقایای محصول کشاورزی در سطح خاک باقی بماند و خاک پس از کشت زیرورو نشود. طبیعت هندسه خاک را بسیار زیرکانه طراحی کرده و با پوسیدن ریشه گیاهان، کرم‌راهه‌ها، موجودات خاک‌زی و تشکیل خاک‌دانه، شبکه‌ای از منافذ را ایجاد می‌کند که با آن آب به‌راحتی به لایه‌های زیرین نفوذ پیدا می‌کند. علاوه بر این باید کشت‌و‌کار را در شیب‌های بیشتر از 10 تا 12درصد ممنوع و محدود کرد و اگر میسر نبود، شخم‌زنی مخالف شیب زمین باشد. البته شخم‌زنی افقی به‌دلیل قواره‌های کوچک زمین‌های کشاورزی در بسیاری از مکان‌ها میسر نیست. جنس خاک در بالادست درشت‌تر از دامنه‌هاست و هرچه به سمت دامنه می‌روید، جنس خاک بهتر می‌شود، به همین دلیل قواره زمین‌های کشاورزی در راستای شیب زمین‌هاست. پس از اصلاحات ارضی، زمین‌های موروثی به قطعات کوچک تبدیل شده است. ولی برای مدیریت اراضی باید به سمت تجمیع اراضی حرکت کنیم و کشاورزان را به شخم‌زنی افقی ترغیب کنیم. اقدامات مهندسی آبخیزداری و حفاظت از خاک نیز می‌تواند شدت رواناب‌ها را گرفته و از نقطه تمرکز آب در شیب، جایی که قدرت رواناب دره را به‌وجود می‌آورد، بکاهد.
آب دریاها بالا آمد
براساس گزارش سالانه 3مؤسسه پژوهشی در زمینه محیط‌زیست و تغییرات جوی زمین از میان ۵۷کشور در سراسر جهان، ایالات متحده، عربستان سعودی و ایران بدترین وضعیت را در شاخص عملکرد تغییر وضعیت داشته‌اند. این گزارش که از سال۲۰۰۵ و به‌طور سالانه تهیه می‌شود شاخص میزان تولید گازهای آلاینده در ۵۷کشور جهان را بررسی می‌کند. در بخشی از این گزارش گفته شده است: یک بار دیگر عملکرد آمریکا فاجعه‌بار است. آمریکا در سال پایانی ریاست‌جمهوری دونالد ترامپ برای دومین سال پیاپی در پایین‌ترین مقام و حتی پس از عربستان سعودی قرار دارد. ایران نیز که هفتمین تولیدکننده بزرگ گازهای گلخانه‌ای در جهان است در این گزارش در قعر جدول عملکرد مبارزه با گرمایش زمین جای دارد.
تغییرات آبوهوایی تأثیرات منفی بسیاری بر کشورها می‌گذارد، اما خسارت کشورهای در حال توسعه بسیار بیشتر از کشورهای صنعتی است. بالارفتن سطح آب دریاها و بروز سیل‌ها بیشترین آسیب را به کشورهای در حال توسعه وارد می‌کند. ناسا اعلام کرده است که از دهه۱۹۸۹ تاکنون سطح آب دریاها حدود 20سانتی‌متر بالا آمده است. دانشمندان پیش‌بینی می‌کنند که بالاآمدن سطح آب دریاها تا سال2100 حدود 2.5 تا 10سانتی‌متر خواهد بود. در چنین شرایطی 10 تا 15شهر بزرگ رو به رشد جهان در خطر سیل قرار دارند. بانک جهانی برآورد کرده است که حدود ۱۵درصد محصولات کشاورزی در پی گرمایش زمین در جنوب صحرای آفریقا کاهش خواهد یافت. بانک جهانی کاهش محصولات کشاورزی در جنوب آسیا را در پی گرمایش زمین ۱۸درصد، در اروپا 2درصد و در آمریکا یک‌درصد ارزیابی کرده است.
