مُسکن‌های طبیعی

فتانه احدی ـ روزنامه‌نگار

امروزه یکی از مهم‌ترین نیاز‌های افراد در جوامع، نشاط اجتماعی و امنیت روانی است. قرار گرفتن در فضای مدرن و افزایش جمعیت و رشد شهرنشینی، شهرها را به کانون تجمع‌های زیستی و فعالیت‌های مختلف و متنوع تبدیل و آنها را با کمبود فضاهای سبز عمومی روبه‌رو کرده است.
سلامت روان آدم‎ها در زندگی شهرنشینی دچار مخاطره شده است که می‌توان آن سلامت را در فضای سبز و طبیعت بازیافت. گذر از فضای مدرنیته و قرار گرفتن در جهان پست‌مدرن و به‌وجود آمدن حس نوستالژیک در این فضا، نیاز شهروندان را برای گذران اوقات فراغت افزایش داده و باعث بازگشت به فضاهای سبز در شهرهای مدرن شده که این خود آثار اجتماعی، روانی و فرهنگی زیادی را بر شهرنشینان بر جای می‌گذارد.
فضاهای سبز در شهرها صرف‌نظر از بازده زیست‌محیطی، دارای آثار و تبعات مطلوب بسیاری در زمینه‌های اجتماعی و روانشناختی هستند. اما این فضاها در صورت عملکرد ضعیف مدیریت شهری می‌توانند زمینه‌ساز بعضی از کارکردهای نامطلوب باشند. ارتقای بهره‌وری فضاهای سبز باید بیش از ارتقای اکولوژیک آنها مورد توجه مدیریت شهری و مدیریت پارک‌ها و فضاهای سبز شهرداری‌ها قرار گیرد. فضاهای سبز شهری و مدیریت شهری هر دو بر یکدیگر تأثیر می‌گذارند، به‌طوری که می‌توان گفت فضای سبز شهری بدون مدیریت فعال و پایدار شهری عملکرد و کارکرد مطلوبی نخواهد داشت.

ایجاد آرامش روانی
فضای سبز بیشتر دارای نقش‌های مهم تعدیل دما، تلطیف هوا و زیبایی‌آفرینی برای شهرهاست. در کنار آن دارای آثار جامعه‌شناسی، فرهنگی و روانشناختی است. علاوه بر آثار روانی و آرامش که در اثر قرارگیری در طبیعت و نظاره‌گری فضای سبز به‌وجود می‌آید، از نظر علمی در تولید فیتونسید بسیار اهمیت دارد. درختانی مانند گردو، کاج و... از خود ماده‌ای به نام فیتونسید در فضا رها می‌کنند که این ماده روی انسان اثر فرح‌بخشی دارد. این ماده می‌تواند تعادل بین دو نیمکره مغز را به خوبی برقرار سازد و حالت طبیعی و آرام‌بخشی را به انسان ارزانی کند. علاوه بر این موارد، شاید بتوان تأثیرات مثبت بودن در طبیعت را ناشی از تأثیراتی دانست که رنگ‌ها بر انسان می‌گذارند. رنگ‌ها تأثیرات هیجانی و شناختی مختلفی دارند. قرمز که توجه را جلب می‌کند، موجب فعال‌سازی‌ و برانگیختگی می‌شود و هیجان‌پذیری و زنده‌دلی را افزایش می‌دهد، درحالی‌که رنگ سبز دارای تأثیر مسکن و آرام‌بخش است.

تعاملات اجتماعی
فضای سبز، حس مکان اجتماعی را القا می‌کند. به آدم اجازه می‌دهد که از دیگران بیاموزد، فرصتی پدید می‌آورد که ارزش‌های فردی و اجتماعی خود را بروز دهد و رشد معنوی خود را ارتقا بخشد. فضاهای سبز، محیط طبیعی را به داخل محیط شهری می‌برند و فضاهای خشن و بافت مصنوعی شهر ساخته شده را به محیطی آرام‌بخش و نشاط‌آور تبدیل می‌کنند و با رنگ‌های چشم‌نواز و هوای پاکیزه، روان انسان را برای مقابله با دشواری‌های زندگی شهری آماده می‌کنند. فضاهای سبز، بین اعضای جامعه و محیط طبیعی پیرامون رابطه مستحکمی برقرار می‌کنند، به این ترتیب شهر را قابل سکونت‌تر و قابل تحمل‌تر می‌کنند. این مسئله برای اجتماعی که می‌خواهد پایدار باشد، اساسی است.

روانشناسی فضای سبز
در روانشناسی محیط رفتار انسان تحت‌تأثیر عواملی چون پارامترهای فیزیکی محیط، داده‌های نمادین و داده‌های طراحی و روح محیط قرار می‌گیرد. در مقابل انسان نیز با رفتار خود که ناشی از جریان‌های فرهنگی، اجتماعی و شخصیتی است بر محیط تأثیر می‌گذارد. در روانشناسی فضای سبز، تأثیر عوامل فیزیکی فضای سبز بر رفتار انسان و همچنین تأثیر رفتار انسان از جوانب مختلف بر چگونگی طراحی فضای سبز مورد توجه قرار می‌گیرد. فضای سبز به‌دلیل تأثیر بر کاهش آلودگی هوا و آلودگی صدا، کاهش گرما و تعدیل دما و کاهش عوامل استرس‌زا می‌تواند به‌طور غیرمستقیم بر رفتار انسان تأثیرگذار باشد. همچنین با توجه به کارکردهای درمانی، روانی و اجتماعی می‌تواند به‌طور مستقیم بر رفتار اشخاص مؤثر باشد.

مهندسی فضای سبز شهر و سلامت
هر فردی در دنیا به ۲ تا ۴ مترمربع فضای سبز نیاز دارد تا با کمبود اکسیژن و مشکلات جسمی و روانی روبه‌رو نشود. در این میان مهندسی فضای سبز با ایجاد فضای سبز در شهرها مانند کاشت درختان در حاشیه خیابان‌ها و ایجاد انواع پارک‌های جنگلی، کوهستانی و منطقه‌ای، فضاسازی و زیباسازی پارک‌ها، کاهش آلودگی‌های بصری و ایجاد مناظر زیبا، 
کم کردن صداهای آزار‌دهنده و تعدیل آلودگی‌های صوتی، حفاظت از محیط طبیعی و حفاظت از تنوع حیاتی گیاهان، باعث حفظ فضای سبز و سلامت و زیبایی محل زندگی آدم‌ها می‌شود و نیاز آنها را به فضای سبز موردنظر تأمین می‌کند. در واقع مهندسی فضای سبز با ایجاد و حفظ مناظر طبیعی در اطراف خانه‌ها، شهرها و اطراف آن، کیفیت زندگی را در شهرها بالا می‌برد.

تأثیر فضای سبز بر سلامت جسمی و روانی 
مناظر شهری آشفته، متراکم و فاقد عناصر طبیعی به دلایل متعددی از جمله افزایش استرس، کاهش توجه و تمرکز در ادراک، موجب اختلال در میزان کارایی، بروز پرخاشگری و در بلندمدت منجر به بیماری‌های مزمنی مانند فشار خون و بیماری‌های قلبی می‌شوند.
کیفیت فضای سبز تأثیر بسیاری روی سلامت جسم و روان انسان دارد. قرار گرفتن در طبیعت، تأثیرات مثبتی روی فعالیت‎‎های فیزیکی و روانی انسان دارد، به‌طوری‌که استرس و فشار کار روزانه را از او دور کرده و محیطی آرام را برای او فراهم می‎کند. همچنین مناظر سبز در اطراف جاده با کاهش استرس سفر و فراهم کردن آرامش روانی بر میزان توجه راننده در جاده افزوده و از میزان تصادفات می‎کاهد. فضای سبز در اطراف بیمارستان‌ها نیز با کاهش آلودگی، بهبود سلامت فیزیکی و روانی بیمار، محیط شادتری برای او ایجاد می‎کند که در نتیجه آن، از یک طرف مراقبت از بیمار برای کارمندان بیمارستان راحت‎تر شده که ذخیره انرژی در آنها را در پی دارد و از طرف دیگر زمان بهبودی و هزینه‎های بیمار را کاهش می‎دهد. امروزه، جوامع مدرن و صنعتی، به‌علت داشتن زندگی و عادت‎های ماشینی، از طبیعت دور مانده و استرس و بیماری‎های روانی بر زندگی‌ها حاکم شده و افسردگی عامل اصلی ناخوشی‎های جوامع انسانی شده است. بنابراین با توجه به‌نظریات و دیدگاه‌های روانشناسی و تأثیر فضای سبز بر سلامت جوامع بشری در زندگی ماشینی و مشخص شدن ارزش آن، مسئولان شهری به حفظ داشته‎های منابع طبیعی و ایجاد فضای سبز در محل زندگی شهروندان باید با ضرورت بیشتری اقدام کنند. بررسی‌ها و مطالعات نشان داده‌اند که فضای سبز اثرات مستقیمی روی استرس و سلامت جوامع بشری دارد.