کولرهای طبیعی پایتخت
بادگیرها، جایگاه مهمی در معماری تهران قدیم داشتند اما امروزه فقط تعداد کمی از آنها باقی مانده
فاطمه عباسی
در روزگاری که هنوز خبری از کولرهای آبی و گازی و انواع و اقسام وسایل سرمایشی نبود، تهرانی‌ها تابستان را جور دیگری به غیراز لم دادن زیر باد کولر می‌گذراندند و راه‌های متفاوتی برای خنک ماندن در فصل گرما داشتند. یکی از مهم‌ترین کارهایی که پایتخت نشینان را از هجوم گرما نجات می‌داد، معماری خانه‌های قدیمی بود. معماران در آن زمان خوب می‌دانستند که چطور خانه را خنک نگه دارند و چیزی در معماری گذشته خانه‌های ایرانی بود به نام «بادگیر» که در نبود وسایل سرمایشی، سپری‌کردن در فضای این خانه‌ها را حتی در چله تابستان، مطبوع می‌کرد.
گرمایی که هر سال از اواسط بهار راهش را به تهران باز می‌کند در کنار قطعی برق که امکان استفاده از وسایل سرمایشی را هم با حداقل‌ها روبه‌رو کرده، سبب شده تا سری به کوچه‌پس‌کوچه‌های تهران قدیم بزنیم و خانه‌هایی را که هنوز هم از معماری گذشته نشانی دارند، معرفی کنیم.
ابتکار ایرانی
در گذشته معمولا خانه‌های اربابی و اعیانی‌تر در تهران بادگیر داشتند. بادگیرها برج‌هایی هستند که برای تهویه مطبوع خانه‌ها ساخته می‌شدند. بادگیر را همچنین بالای آب‌انبارها و دهانه معدن‌ها برای تهویه بنا می‌کردند و یکی از ابداعات مهم در معماری ایرانی و یکی از مشخصه‌های آن است. ساختار بادگیر به‌گونه‌ای است که به‌علت ایجاد جریان کم‌فشار در قسمت سر زیرزمین که معمولا سرداب یا حوضخانه است، هوا به‌صورت همرفتی جریان می‌یابد. این بادگیرها را در جای‌جای ایران احتمالا دیده‌اید. بیش از همه در جنوب و مرکز ایران که آب و هوای گرم‌تر دارد، استفاده می‌شده است؛ اما در عمارت‌های قدیمی تهران هم می‌شد بادگیرهایی را در ساختمان‌های قدیمی دید. جالب است بدانید که براساس گزارش‌های سازمان میراث فرهنگی، در تهران بیش از 60بادگیر شناسایی شده که قدیمی‌ترین آن در مقبره بی‌بی شهربانو است که به زمان آل‌بویه برمی‌گردد، یک بادگیر هم در سیداسماعیل است که می‌گویند برای دوره سلجوقی بوده و در دوره قاجار مرمت شده است.
خانه آصفی
یکی از همین بادگیرها در خانه تاریخی آصفی قرار دارد که از این خانه می‌توان به‌عنوان یکی از خانه‌های کامل و زیبای دوره قاجار در تهران یاد کرد. این خانه که همه عناصر معماری و تزئینی دوره قاجار را دارد، در سال ۱۲۷۲ ساخته شد و متعلق به اوایل دوران ناصرالدین شاه قاجار است. وارد این عمارت که بشوید، بنای شاه‌نشین روبه‌روی حیاط و 2بادگیر بزرگ در اطرافش دیده می‌شود که انتهای بادگیرها به زیرزمین خانه متصل و کارکردش خنک کردن هواست.
عمارت کاظمی
عمارت کاظمی مساحتی حدود 2هزار متر‌مربع دارد که بیش از هزار و ۲۰۰ متر‌مربع آن فضای باز و مابقی زیربناست که قبلا بزرگ‌تر بوده و در سالیان گذشته از وسعت آن کم شده و آنچه از قسمت اصلی این خانه باقی‌مانده قسمت شاه‌نشین است که بادگیر بلند آن یادآور معماری شگفت‌انگیز ایرانی است. از قسمت‌های مختلف ساختمان دید مناسبی به حوض و درختان وجود دارد و همین امر باعث شده همواره از هر گوشه ساختمان نگاهی به طبیعت وجود داشته باشد و تجربه زیست در کنار طبیعت برای ساکنان خانه فراهم شود.
عمارت سلطان بیگم
خانه موزه بازار یا عمارت سلطان بیگم نیز یکی دیگر از بناهای تاریخی تهران است که با 2 بادگیر تزئین شده؛ بادگیرهایی که نقش سیستم‌های سرمایشی را اجرا می‌کردند در بالای تالار «آینه» واقع در مرکز ساختمان غربی قرار دارند و اتاق‌های بادگیر نیز در دوسوی تالار آینه واقع شده‌اند.
بادگیر شاهانه تهران
یکی از عمارت‌هایی که هنوز هم پابرجا مانده، عمارت بادگیر در مجموعه کاخ گلستان است که بزرگ‌ترین و مشهورترین بادگیر تهران هم محسوب می‌شود. عمارت بادگیر در زمان فتحعلی‌شاه در ضلع جنوبی باغ گلستان ساخته شد و در زمان ناصرالدین‌شاه تصرفات عمده‌ای در آن انجام شد و به‌شکل امروزی درآمد. در عمارت بادگیر کاخ گلستان 4 بادگیر بلند وجود دارد که هر کدام با معرق تزئین شده‌اند و تنها بادگیرهای تزئین‌شده ایران به شمار می‌آیند. همچنین حوضخانه وسیعی زیر عمارت بادگیر وجود دارد که امروزه به‌عنوان موزه عکس‌خانه به‌کار می‌رود. این فضای تابستان‌نشین در فصول گرم مورد استفاده ساکنان قرار می‌گرفت و هوایی خنک داشت؛ چراکه بادگیرها به 4گوشه حوضخانه منتهی می‌شدند و هوای خنک را برای آنها به ارمغان می‌آوردند. پادشاهان قاجار در ایام تابستان که در تهران حضور داشتند، به‌جای رفتن به ییلاق، به حوضخانه می‌رفتند و از هوای خنک آن بهره‌مند می‌شدند.
