پدیده جهانی تخریب زبان در جهان مجاز

سمیرا مصطفی‌ن‍ژاد ـ روزنامه‌نگار

 اینترنت جامعه‌ای جهانی است با زبانی مخصوص به‌خود. شاید مانند مرزهای جغرافیایی، دسترسی به بخش‌های مختلف این جهان وسیع در کشورهایی خاص مانند ایران یا چین دشوار یا غیرممکن باشد یا دائما تهدید به ممنوعیت شود. شاید در هرگوشه از این جهان، مانند جهان حقیقی به زبانی خاص صحبت شود یا فرهنگ‌های خاصی در آن ایجاد شده باشد. اما نقطه اشتراکی که میان بخش زیاد یا شاید حداکثری اعضای جوان تشکیل‌دهنده این جامعه عظیم و چند میلیارد نفری وجود دارد، زبانی جویده جویده، ‌مختصر و مفید و گاه نامفهوم است که زائیده ذات پرسرعت این جهان مجازی در ایجاد ارتباطات و انتقال اطلاعات است. نیاز به سازگاری با سرعت بالای تعاملات و دادوستد اطلاعات در فضای مجازی و به‌ویژه شبکه‌های اجتماعی باعث ایجاد زبانی غریب، بیشتر برپایه زبان انگلیسی (هر زبانی اصطلاحات زبان مجازی خود را هم دارد) شده است که درک آن برای نسل‌های قدیمی‌تر دشوار است. کافی است با یکی از اعضای دو نسل جوان‌تر از خود در یکی از شبکه‌های اجتماعی گفت‌وگویی را آغاز کنید و کافی است گفت‌وگو کوتاه و نیازمند سرعت بالا در انتقال اطلاعات باشد. چه فارسی را با حروف فارسی بنویسند، چه با حروف انگلیسی - که به فینگلیش مشهور شده است- و چه به زبان انگلیسی بنویسند، بالای 50درصد از مکالمه نامفهوم خواهد بود، البته اگر به زبان مختصر و کوتاه‌شده نسل جوان جهان مجازی مسلط نباشید.

مواجهه با این سبک از نگارش برای نسل‌های قدیمی‌تر چندان ساده نیست. پدر و مادرهای فراوانی اطراف‌مان دیده‌ایم که نگران از سلامت و حیات زبان فارسی، دائما درحال تذکر دادن و غلط املایی و نگارشی گرفتن از فرزندان و آشنایان خود هستند. یا در جبهه‌ای دیگر، در تلاشند با یادگیری این زبان جویده شده و شلخته، بتوانند ارتباط خود را با نسل‌های بعدی حفظ کنند. این پدیده زبانی همزمان با خلق فناوری‌های ارتباطاتی جدید شکل گرفته است و تنها مختص ایران نیست. زهرا دلپذیر، پژوهشگر زبان و ادبیات فارسی پیش‌تر در گفت‌وگو به ما گفته بود که شلخته‌نویسی در فضای مجازی، مختص زبان فارسی نیست و همه کشورهای جهان با آن دست به گریبانند. اما نکته اینجاست که در تعدادی از کشورهای پیشرفته این معضل به خوبی مدیریت یا پذیرفته می‌شود. برای نمونه پیوستی به فرهنگ لانگمن به نام «زبان مجازی» افزوده شده که شامل واژه‌های مصطلح در محیط وب است. به‌گفته این پژوهشگر این به آن معنی است که در درجه نخست باید واقعیت تغییر زبان تحت‌تأثیر تکامل شبکه‌های مجازی را بشناسیم، بپذیریم و بدانیم که شلخته‌نویسی در عصر ارتباطات، با توجه به گسترش فناوری‌های نوین، امری طبیعی است. او همچنین معتقد است  که باید از تعصب بیجا نسبت به این پدیده پرهیز کرد و تمهیداتی برای مواجهه با این پدیده اندیشید؛ زیرا اگر برای رفع آسیب‌های همراه با این تحول تلاش نشود، ممکن است در نهایت، امکان تفاهم نوشتاری در زبان فارسی از دست برود و انسجام و استحکام نوشتاری و گفتاری این زبان کهن خدشه‌دار شود؛ اقدامی که ظاهرا با تدوین برنامه زبان و خط ملی در فضای مجازی، بازنگری در رسم‌الخط و استانداردسازی در فضای وب، در دستور فرهنگستان زبان و ادب فارسی هم قرار گرفته است.
جست‌وجویی کوتاه در همین جهان مجازی به شما اثبات خواهد کرد که دست‌درازی جهان مجازی و شبکه‌های اجتماعی به زبان تنها مختص ایران نیست و ابعاد آن بسیار فراتر از ایجاد تغییر در نگارش، تلفظ یا تکلم زبان کشورهاست. یکی از این ابعاد، افزایش گرایش کشورها به یادگیری زبان دوم است که ریشه در نیاز به تسلط بر شیوه ارتباطات در اینترنت و شبکه‌های مجازی با هدف سرگرمی، آموزش، کسب‌وکار و فعالیت مدنی یا سیاسی دارد. شکل‌گیری این تغییرات در زبان رسمی فضای مجازی، یعنی انگلیسی و زبان‌های غیررسمی که زبان‌های بومی هر منطقه هستند، به هر دلیلی که رخ داده باشد، امروز اجتناب‌ناپذیر است، زیرا هر تغییر کوچک مانند افتادن سنگ‌ریزه‌ای درون یک دریاچه، امواجی ریز و ریزتر ایجاد می‌کند که دامنه آن سراسر جهان را پوشش می‌دهد. کافی است واژه‌ای توسط یک کاربر پرمخاطب در یک شبکه اجتماعی ابداع شود تا دنبال‌کننده‌های آن کورکورانه یا از سر تنبلی و به بهانه سرعت‌بخشیدن به مکالمات یا اعتبار گرفتن از فردی که خالق آن اصطلاح بوده است، به تکرار آن در تعاملات خود بپردازند و به این شکل دامنه زبان جهانی آنلاین، چه آن را بپسندیم و چه نپسندیم، هرروز گسترده‌تر ‌شود. همین اجتناب‌ناپذیر‌بودن است که بسیاری از کارشناسان حوزه زبان را به پذیرش این پدیده و یافتن راهکارهایی خلاقانه برای کنار‌آمدن با آن قانع کرده است.

تأثیر شبکه‌های اجتماعی بر زبان: بعد اول تغییر ساختار زبان
روند تغییرات ایجاد شده در زبان را علاوه بر تعاملات روزانه در شبکه‌های اجتماعی، به شکلی رسمی‌تر می‌توان از افزوده‌شدن گاه و بی‌گاه واژه‌های عامیانه یا رسمی مخصوص تعاملات آنلاین به واژه‌نامه‌های معتبر انگلیسی مشاهده کرد. پیش‌تر به ضمیمه واژه‌نامه لانگمن اشاره شد و علاوه بر آن واژه‌نامه «آکسفورد» هم هرچند سال یک‌بار مجموعه واژگانی جدید به مخزن واژه‌های خود می‌افزاید که زاییده تعاملات جامعه مجازی هستند. یکی از این موارد در سال 2011رخ داد؛ زمانی که آکسفورد 20واژه عامیانه یا اسلنگ مصطلح در اینترنت ازجمله LOL (قهقهه زدن)، Selfie (سلفی)، SRSLY (مخفف واژه جدی)، TD;DR (مخفف جمله خیلی طولانی بود، ‌نخواندم)، ‌OMG (به معنی خدای من، نشان‌دهنده شگفتی و هیجان)، Noob (به معنی فردی که در کاری، به‌ویژه فعالیت‌های مرتبط با اینترنت یا رایانه مهارتی ندارد) و Hashtag (هشتگ) را به مخزن واژگانش افزود و برای جذاب‌تر‌شدن ماجرا، اعلام کرد تعدادی از این اصطلاحات روزمره آنلاین ریشه‌ای تاریخی داشته‌اند. برای مثال به‌گفته آکسفورد عبارت OMG در نامه‌ای خصوصی در سال 1917به‌کار گرفته شده است. یا منشا عبارت FYI به معنی «جهت اطلاع‌تان» در تفاهمنامه‌ای به تاریخ 1941بوده است. همچنین استفاده از یکی از رایج‌ترین و شناخته‌شده‌ترین عبارات اینترنتی، ‌LOL ظاهرا از سال 1960آغاز شده است، اما در آن زمان با معنی متفاوتی (خانم سالمند کوچک) مورد استفاده قرار می‌گرفته است. این یکی از شیوه‌های خلاقانه‌ای است که متولیان زبان انگلیسی برای پذیرش تغییراتی که درحال ایجاد در این زبان تحت‌تأثیر فضای مجازی است در پیش گرفته‌اند. افزوده‌شدن زبان نشانه به تعاملات آنلاین را هم نباید از یاد برد. تنوعی بزرگ از شکلک‌ها یا اموتیکون‌ها در دسترس کاربران اینترنتی قرار دارند که حالات روحی مختلفی را نمایش می‌دهند. کاربران بسیاری به جای نگارش واژه‌ها به استفاده از این شکلک‌ها بسنده می‌کنند و همین منجر به ایجاد زبان جانبی دیگری شبیه به زبان نشانه شده است. در کشورهایی مانند چین که زبان لوگوگرافیک یا واژه‌نگاشتی دارد، این پدیده منجر به شکل‌گیری زبان تصویری عامیانه یا اسلنگ شده است که به نشانه‌های زبانی معنای دوگانه‌ای می‌دهد؛ یکی معنای مستقیم و دیگری معنای ضمنی.
فرهنگ‌های مختلف به دلایل مختلفی اصطلاحات عامیانه یا اسلنگ‌ها را برای استفاده در فضای مجازی انتخاب می‌کنند. برای مثال در چین به‌دلیل وجود محدودیت‌ها و مقررات سختگیرانه‌ای که در فضای اینترنت وجود دارد، کاربران برای صحبت درباره مسائلی خاص مانند موضوعات حساس سیاسی یا مرتبط با دولت از اصطلاحات ابداعی با نشانه‌هایی برای جداسازی حروف استفاده می‌کنند تا مانع از رصد سامانه سانسور اینترنت در چین شوند. مشهورترین واژه افزوده‌شده به زبان چینی تحت‌تأثیر این فضای بسته، ‌واژه «خرچنگ رودخانه‌ای» است که به زبان چینی ماندریان تلفظی مشابه «هارمونی» دارد؛ هارمونی واژه‌ای رسمی است که از آن در چین برای اشاره به منش حکومت و سانسور استفاده می‌شود. کاربران چینی برای لو‌نرفتن موضوع مکالماتشان به جای واژه اصلی یعنی «هارمونی» از عبارت «خرچنگ رودخانه‌ای» استفاده می‌کنند. مختصرنویسی و کوتاه و خلاصه‌کردن واژگان هم شیوه دیگری است که در بیشتر کشورهای جهان مشاهده می‌شود و تفاوت‌هایی میان زبان رسمی و زبان اینترنتی ایجاد می‌کند که منجر به مختل‌سازی روند ارتباط می‌شود. این اتفاق درباره نام‌آواها، (آواهای برگرفته از صدای طبیعت) بیشتر مشاهده می‌شود و گاه کوتاه‌سازی واژگان خود منجر به ایجاد نام‌آوا می‌شود مانند pq که در فرانسه به جای واژه چرا (pourquoi) مورد استفاده قرار می‌گیرد. مثال دیگر تلفظ عبارت 555است که در چین شبیه به تلفظ عبارت گریه کردن و در تایلند شبیه به تلفظ واژه خندیدن است، ‌از این‌رو استفاده از نشانه 555در فضای اینترنت در این دو کشور دو معنی متفاوت را انتقال می‌دهد.

تأثیر شبکه‌های اجتماعی بر زبان: بعد دوم افزایش گرایش به زبان دوم
اینترنت به مردم در سراسر جهان فرصت داده تا با یکدیگر در ارتباط باشند و به شبکه‌ای از ارتباطات جهانی شکل داده است. اینجاست که درک و فهم درست اصطلاحات عامیانه در فضای مجازی از اهمیت بالایی برخوردار می‌شود. تلاش زبان‌های دیگر جهان برای سازگار‌شدن با زبان انگلیسی آنلاین هم به اهمیت این موضوع می‌افزاید. از آنجا که میزان کاربرد اینترنت در کشورهای غیرانگلیسی‌زبان رو به افزایش است، نیاز به فراگیری زبان انگلیسی در این کشورها هم افزایش پیدا کرده و همین پدیده در ابتدای سال 2020باعث شد زبان انگلیسی میان اکثر کاربران فضای مجازی به رایج‌ترین زبان تبدیل شود. 25.9درصد از کاربران در سراسر جهان در سال گذشته میلادی از زبان انگلیسی، 19.4درصد از کاربران از زبان چینی، 7.9درصد از کاربران از زبان اسپانیایی، 5.2درصد از زبان عربی و 4.3درصد از زبان اندونزیایی استفاده کرده‌اند. دلیل قرارگیری چین در رتبه دوم این است که چین با داشتن بیشترین جمعیت جهان از بالاترین جمعیت کاربران اینترنتی در جهان هم برخوردار است. جذابیت محتوا یا علاقه‌مندی به نوعی خاص از محتوا، طرفداری از چهره‌های اینترنتی یا اینفلوئنسرها (که خود واژه‌ای جدید و افزوده‌شده به زبان انگلیسی است)، تلاش برای فعالیت آنلاین در حوزه‌ای خاص یا حتی اعتیاد به بازی‌های آنلاین همگی می‌توانند کاربران را به‌سوی یادگیری زبانی جدید، حتی زبان‌های دشواری مانند چینی یا کره‌ای سوق دهند. شاخص مهارت زبان انگلیسی یکی از شاخص‌هایی است که به‌صورت سالانه روند گرایش شهروندان کشورهای مختلف به یادگیری این زبان را ارزیابی می‌کند و براساس این شاخص، روند زبان‌آموزی در بسیاری از کشورها ازجمله ایران سرعت گرفته است. گزارش سال2018 این شاخص از سرعت‌گرفتن روند زبان‌آموزی در کشورهایی مانند عربستان، مقدونیه و ایران که در این شاخص امتیاز پایینی داشتند خبر می‌داد. در واقع ایران در سال2018 از نظر تغییر مثبت در مهارت زبان‌آموزی امتیاز 477 را به‌دست آورده بود و در رتبه چهارم جهان قرار داشت. کشورهای پاناما، سنگاپور و مقدونیه پیش از ایران بیشترین امتیاز در بهبود وضعیت زبان‌آموزی را داشتند. گزارش سال2020 این شاخص هم نشان می‌دهد ایران با امتیاز 483 همچنان جایگاه جهانی خود را میان کشورهای کم‌مهارت حفظ کرده است، ‌اما همزمان روند رو به رشد زبان‌آموزی در کشور ادامه دارد. در واقع ایران میان کشورهای منطقه برترین جایگاه را در حوزه فراگیری زبان انگلیسی دارد. توسعه زندگی مجازی و نیاز به درک زبان خلق‌شده در این جهان می‌تواند در کنار بالاگرفتن موج مهاجرت یا الزامات اشتغال و تحصیل، یکی از دلایل افزایش علاقه‌مندی ایرانی‌ها به یادگیری زبان‌دوم باشد.