تدوینگر کلمه‌ها، مثل آیزنشتاین در سینما

مرتضی کاردر- روزنامه‌نگار

تیرماه که سالروز تولد و کوچ عباس کیارستمی است، آکنده از خبرهایی است درباره این فیلمساز و هنرمند نامدار ایرانی. روزی نیست که خبر نمایشگاهی از عکس‌های او یا برنامه مرور فیلم‌های او یا انتشار کتاب تازه‌ای در تحلیل آثار او در اقصی‌نقاط دنیا به گوش نرسد. عباس کیارستمی هنوز پدیده کشف‌ناشده‌ای است و روزبه‌روز به خیل دوستداران او که می‌خواهند از زندگی هنرمند یگانه ایرانی بدانند، اضافه می‌شود. خبر مهم پنجمین سالروز درگذشت کیارستمی انتشار مجموعه اشعار او به زبان عربی بود. محمدالامین الکرخی که پیش‌تر مجموعه «گرگی در کمین» را از کیارستمی به عربی ترجمه کرده بود، بار دیگر سراغ شعرهای او رفته و همراه رشید وَحتی همه شعرهای کیارستمی را در کتاب «شبی دوخته‌شده با آذرخش» (لیل مُرَصَّع بُرُوقاً) به عربی برگردانده است. «شبی دوخته شده با آذرخش» چند روز پیش در حاشیه جشنواره فیلم کاپ اسپارتل در مراکش رونمایی شد.
محمدالامین یکی از 2مترجم شعرهای کیارستمی به زبان عربی به پرسش‌های همشهری درباره چگونگی ترجمه شعرهای کارگردان و هنرمند نامدار ایرانی به زبان عربی پاسخ گفته است. الامین شاعر و مترجم عراقی است که شعرهایی از شاعران کلاسیک و معاصر فارسی به عربی ترجمه کرده. او این روزها در شهر کن به سر می‌برد و مشغول تماشای فیلم‌های هفتادوچهارمین دوره جشنواره کن است؛ جایی که تأثیر بسزایی در شهرت جهانی کیارستمی داشته است.

شما به‌عنوان مترجم ادبیات معاصر ایران، به‌ویژه شعر معاصر فارسی، شناخته می‌شوید، اما عباس کیارستمی بیشتر به‌عنوان فیلمساز شناخته می‌شود و هنوز میزان توجه به شعرهای او آن‌قدر زیاد نیست. چه شد که سراغ ترجمه شعرهای کیارستمی رفتید؟
سال‌ها پیش در جشنواره بین‌المللی فیلم روتردام در نخستین نمایش اروپایی فیلم شیرین به تماشای آن نشستم. به‌نظرم رسید فیلم که براساس خسرو و شیرین نظامی‌گنجوی است، درودی است که عباس کیارستمی به شعر کلاسیک ایران می‌فرستد. شیرین، بزرگداشت شعر از منظر سینماست به روش کیارستمی. تماشاگران در تمام فیلم ابیات خسرو و شیرین را می‌شنوند. درحقیقت عباس کیارستمی تماشاگران را به شعر کلاسیک ایران دعوت می‌کرد. برایم این سؤال پیش آمد که مترجم این فیلم تا چه اندازه‌ باید به شعر فارسی تسلط داشته باشد تا بتواند این فیلم را ترجمه کند. همان زمان درباره فیلم در مطبوعات عربی نوشتم؛ درحالی‌که بیشتر رابطه کیارستمی و شعر برایم جالب توجه بود. کیارستمی بسیاری از عنوان‌های فیلم‌های خود را از شعر گرفته است؛ ازجمله «خانه دوست کجاست» که از شعر سهراب سپهری است و «باد ما را خواهد برد» از فروغ فرخزاد است. این آغاز توجه من به جنبه شاعرانه عباس کیارستمی بود.
و کی نخستین مجموعه شعرهای کیارستمی به دستتان رسید؟
در سفری که به ایران داشتم همراه صادق رحمانی، شاعری که شعرهای او را به عربی برگردانده‌ام و موسی بیدج، مترجم شعر معاصر جهان عرب به زبان فارسی، مجموعه «برگ و باد» را در یکی از کتابفروشی‌های تهران دیدم. دیدم که فضای متفاوتی از شعرهای معاصر فارسی دارد. دوستان هم نظر مساعدی داشتند. آنچه گفتید درست است، عباس کیارستمی به‌عنوان سینماگر شناخته می‌شود و مخاطبان جهان عرب سینمای او را به‌خوبی می‌شناسند، اما با وجه شاعری شخصیت کیارستمی آشنا نیستند. «گرگی در کمین» عنوان مجموعه‌ای است که چند سال قبل به عربی ترجمه شد و مورد توجه شاعران و نقادان جهان عرب قرار گرفت. انتشارات «المتوسط» در ایتالیا این کتاب را منتشر کرد. بیش از 50 رسانه معتبر جهان عرب درباره ترجمه شعرهای کیارستمی در طول این سال‌ها مطلب نوشته‌اند.
چه ویژگی‌هایی شعر عباس کیارستمی را از دیگر شاعران معاصر ایران متمایز می‌کند؟
همچنان‌که کیارستمی در سینما همواره سعی کرده است لحظه‌های گذرا و فراموش‌شده را ثبت کند، در شعر هم به‌نظرم به‌دنبال لحظه‌های گذرا بوده است. شعر او در حاشیه اتفاق می‌افتد؛ در چیزهایی از زندگی امروز که فراموش‌شده به‌نظر می‌رسند؛ یعنی خیلی به‌دنبال پیام‌ها و حرف‌های گُنده نیست.
در عین حال، شعر کیارستمی شعر تنهایی است. تنهایی نه فقط در شعرها که در سینمای او حضور پررنگی دارد. حتی در انتخاب‌های خود از شعر کلاسیک و شعر معاصر فارسی نیز به‌دنبال تنهایی است.
ویژگی دیگر شعر کیارستمی سادگی است. از آنجا که سروده‌های کیارستمی ذیل هایکو قرار می‌گیرد، قاعدتاً باید ساده باشد. سادگی شعر کیارستمی، سادگی فریبنده‌ای است.
به‌نظر می‌رسد جزئی از زندگی روزمره را تصویر کرده، اما وقتی دقیق می‌شویم می‌بینیم عمق بسیار دارد و فقط محصول کنار هم نشستن چند کلمه و تصویر نیست. شعر او ما را به تأمل و تفسیر و تأویل تازه فرامی‌خواند. عباس کیارستمی به‌نظرم یک عارف مدرن است.
و فکر می‌کنید از کدام شاعران ایران و جهان تأثیر گرفته است؟
قاعدتاً کیارستمی بسیاری از هایکوهای شاعران جهان را خوانده است؛ نه فقط هایکوهای شاعران ژاپنی، بلکه هایکوهای بسیاری از شاعران سراسر دنیا را که امروز هایکو می‌گویند. اما به جز هایکو فکر می‌کنم کیارستمی در میان شاعران جهان تحت‌تأثیر یانیس ریتسوس و ژاک پره‌ور بوده و در شاعران ایران بیشتر از همه از سهراب سپهری و بیژن جلالی تأثیر پذیرفته است.
چه شد که تصمیم گرفتید همه شعرهای کیارستمی را به عربی برگردانید؟
بعد از انتشار مجموعه «گرگی در کمین» به پیشنهاد رشید وَحتی قرار شد همه شعرهای کیارستمی را به عربی ترجمه کنیم. رشید وحتی شعرها را از زبان فرانسه به عربی ترجمه کرد و من از فارسی. همه شعرهای کیارستمی به فرانسه ترجمه شده و او شعرها را از فرانسه به عربی برگرداند. بعد من همه شعرها را با اصل فارسی تطبیق دادم. مجموعه «لیل مُرَصَّع بُرُوقاً» حاصل کار مشترک ما روی شعر کیارستمی است.
چقدر شهرت عباس کیارستمی به‌عنوان سینماگری جهانی سبب شد سراغ شعرهای او بروید؟
قطعاً شهرت جهانی عباس کیارستمی تأثیر داشته است، اما کیارستمی نیامده از شهرت سینمایی خود استفاده و خود را به خوانندگان شعر تحمیل کند. بسیار می‌بینیم که یک سینماگر می‌آید که مهارت خود را در نقاشی بیازماید یا مثلاً سراغ شعر می‌رود. این کار مشروعیت خود را دارد، اما کیارستمی جزو این دسته قرار نمی‌گیرد و شاعری تمام‌عیار است. همچنان‌که انتخاب‌های او از مضمون‌هایی مثل شب و تنهایی در شعر ایران نشان می‌دهد که همه شاعران ایران را به‌خوبی می‌شناسد و شناخت او محدود به چند شاعر نیست؛ یعنی هم خواننده درجه یکی بوده و هم شاعر درجه اولی.
در عین حال شعر او نسبت مستقیمی با سینما و تصویر دارد.
بله، این به‌نظرم ویژگی منحصر به فرد کیارستمی در شعر ایران است. بیشتر اشعار او یا از دیدن صحنه‌ای اقتباس شده و منشأ تصویری و سینمایی دارد یا طرحی است برای آفرینش یک سکانس سینمایی.
و هایکو مناسب‌ترین گونه شعری برای بیان تصویری است.
بله، در عین حال به‌نظر من کیارستمی از شیوه آیزنشتاین در تدوین بهره زیادی برده است؛ در پیوند دادن عناصری که در وهله اول دور از هم به‌نظر می‌رسند. کیارستمی به همین شیوه با شعر کلاسیک فارسی هم مواجه شده است؛ یعنی برش‌هایی از یک بیت را انتخاب کرده است؛ یعنی گوهر یک شعر یا یک بیت را انتخاب کرده؛ چیزی که ما به آن می‌گوییم شدرات (به معنی نگین)، شعر را نگین کرده است.
و شدرات محصول همان رفتار آیزنشتاینی است که می‌گویید.
بله، او با این شیوه دری به روی شعر فارسی گشود که ما در ترجمه شعر هم از آن بهره‌ برده‌ایم. همیشه در ترجمه شعر کلاسیک مشکلی داشتیم که خواننده فکر می‌کرد از سطر دوم و سوم مضمون‌ها دارد تکرار می‌شود.
برنامه آینده‌ای که من و رشید وحتی برای ترجمه شعر کلاسیک فارسی به زبان عربی داریم این است که از شیوه کیارستمی در مواجهه با شعر کلاسیک استفاده کنیم و سطرها و تکه‌هایی از شعرها را به عربی برگردانیم.
نمونه‌هایی را تا‌کنون ترجمه کرده‌ایم که استقبال از آن بسیار خوب بوده و به‌نظرم تأثیر بیشتری از یک غزل و قصیده کامل داشته است. در ترجمه شعر کلاسیک فارسی به عربی هم مدیون کیارستمی هستیم.
کتاب «لیل مُرَصَّع بُرُوقاً» را یک ناشر ایرانی و یک ناشر عرب منتشر کرده‌اند. 2ناشر جداگانه دست به انتشار کتاب زده‌اند یا یک کار مشترک است؟
ابتدا نشر همسایه که آقای صادق رحمانی، مدیر آن است کتاب را منتشر کرد. این کتاب بیشتر برای مخاطبان عرب‌زبان ایرانی و کشورهای همسایه ایران مثل عراق است. پس از رایزنی‌های انجام شده قرار شد که نشر همسایه و نشر کریسطال در مراکش مشترکاً کتاب را منتشر کنند که تقریباً نزدیک به 2هفته پیش رونمایی از این کتاب در مراکش برگزار شد.