کوچک، فروتن و زیباست

محمدعلی مرادی|مدیر انتشارات پیام امروز:

«گر که خواهی رد پایت گم کنند / ترکمانا نعل را وارونه زن»

بیش از 30سال است که گفته می‌شود، بزرگ‌ترین رویداد فرهنگی کشور است اما: 1- نه جای ثابتی دارد. 2- نه حداقل برای ثبت‌نام اولیه زمان مشخص و معینی دارد. 3- نه قوانین و مقررات مدون و تثبیت شده‌ای.  نمایشگاه کتاب تهران را می‌گویم؛ که بنابر مانیفست اولیه‌اش، باید بازتاب و بنیه و توان فرهنگی جامعه باشد. اما به موجب 3 مورد ذکرشده، با اهداف خود فاصله ایجاد کرده است. این نوشتار بنا دارد با تکیه بر مورد سوم به آسیب‌شناسی نمایشگاه کتاب بپردازد.  وقتی تصمیمات از بالا بدون رایزنی و مشورت با اجزای نشر و کتاب و فرهنگ گرفته می‌شود (یا با افراد و ناشرین مشخصی مشورت می‌شود) بازتاب‌ دهنده منویات و منافع خانواده بزرگ کتاب نیست. لاجرم نمی‌تواند واقعی و راه‌گشا باشد. نگارنده با احترام و تمجید، ضمن تأیید نقش مهم و جایگاه ناشرین بزرگ و پرسابقه و پرکار، بر این باور است که بخش قابل توجهی از بار نشر ایران را شماری از ناشرین کوچک بر دوش می‌کشند؛ هم به لحاظ کیفی، انتخاب موضوع و نوآوری و هم ساخت‌وساز کتاب.  اثبات این مدعا با آمار و نمونه‌های کتاب و موضوعات چاپ شده توسط ناشرین مزبور دشوار نیست. اما مقررات دائم‌التغییر حدنصاب تعداد 35عنوان و امسال 40 عنوان کتاب منتشر شده در 3 سال (خالی از لطف نیست بدانیم شرط وزارت ارشاد برای تمدید پروانه نشر، تولید 4 عنوان کتاب در سال است) مؤید این است که نگاه کمیت‌گرایی بر کیفیت می‌چربد. برنامه‌ریزان نمایشگاه کتاب پاسخ بدهند یا ناشری که 15 عنوان کتاب دارد؟ اما با هر سنجشی، نظر کارشناسان و منتقدین کتاب و کتابفروشان و خوانندگان کتاب، درخور و سزاوار ارائه در نمایشگاه کتاب باشند و همچنین به ارتقای کیفی و فرهنگی نمایشگاه بیفزایند، چه کسی مسئول منع ورود آنها به نمایشگاه کتاب است؟  برای نمونه ناشری که کتابی حدود ا1000 صفحه‌ای با کیفیت عالی و رعایت اصول فنی ساخت کتاب و انتخاب موضوعی با مخاطبی متعارف منتشر کرده است با دیگری که کتابی 70 صفحه‌ای در قطع جیبی (ولو اینکه کتاب مناسبی هم باشد) یک عنوان برای هر کدام محسوب می‌شود. در حالی که اگر توسط کارشناس خبره این 2کتاب مقایسه شود تفاوت ره بسیار است. کجای این انصاف، رواداری و عدالت فرهنگی است؟ وانگهی با تأکید و تکیه بر تعداد عناوین،  ضایعه دیگری بروز می‌کند که راه تقلب و دور زدن همان مقررات است. اهل فن می‌دانند که با توسل به چاپ دیجیتال و اینترنت، برخی که مجوز دارند یا خودشان و یا اینکه در ازای دریافت مبلغی مجوز را به عده‌ای سودجو می‌سپارند و با چاپ تعداد بسیار کمی با حداقل هزینه و کیفیت نازل چیزی به نام کتاب درمی‌آورند که هم تعداد کتاب‌های خود و همچنین آمار مسئولین گرفتار کمیت را هنگام گزارش رسانه‌ای عملکردشان بالا می‌برند.  کسانی که با این ترفندها به نمایشگاه کتاب راه می‌یابند به همه چیز می‌اندیشند جز ایجاد تشخص و فضای فرهنگی و انسانی برای نمایشگاه کتاب (مؤید آن هم بسته شدن برخی غرفه‌ها در مدت نمایشگاه به علت تخلف...) هم اینان بسیاری از غرفه‌های نمایشگاه کتاب را به بازار مکاره تبدیل می‌کنند و کتاب‌های دیگر ناشرین را با اطلاع و همکاری آنها و هم بدون اطلاع در غرفه خود عرضه می‌کنند. در عوض بسیاری ناشران که با علاقه‌مندی و عشق، کتاب‌های قابل تأمل با رعایت استانداردهای متعارف تولید کرده‌اند باید پشت در نمایشگاه بمانند و با حسرت جولان عده‌ای که کمترین مدخلیت را در اعتلای خانواده کتاب و نشر ندارند، نظاره‌گر باشند. حال پرسش این است که این سوداگران کتاب آیا می‌توانند اهداف متعالیه و بلندمرتبه پیش‌گفته نمایشگاه کتاب را جامه عمل بپوشانند و نمایشگاه کتاب بستر تعامل و تقاطی افکار و ایده‌های نویسنده،‌ مترجم،  علاقه‌مندان کتاب، استادان و دانشجویان باشد.
 نکته جانبی: چنین به نظر می‌آید برخی مسئولان نمایشگاه علاقه دارند که یکی، دو روز مانده به افتتاحیه، ناشران راه نیافته به نمایشگاه کتاب تمام روز و گاهی تا پاسی از شب در بخش اداری نمایشگاه پشت سر مردان پوشه به دست راه بیفتند بلکه فرجی بشود تا وعده‌ای و شاید هم غرفه‌ای به آنها داده شود. این کار بسیار دور از شأن و حقیرانه و خفت‌بار است. این وظیفه قانونی و فرهنگی مسئولان برگزارکننده است که ناشر چه بزرگ باشد، چه کوچک حتی اگر یک عنوان کتاب داشته باشد، در صورت تمایل، تمهیدی اندیشیده شود (که ممکن هم هست) تا در نمایشگاه کتاب حضور یابد.

پیشنهاد کمی سازنده: با تکیه بر بیت ضرب‌المثل شده زبان شیرین پارسی (... دریاب کنیز مطبخی را...) اگر بخواهیم خیلی رویاپردازانه و آرمانگرا باشیم برای اینکه هیچ ناشری که کتاب‌هایش به حدنصاب اعلام شده نمی‌رسد، از ورود به نمایشگاه کتاب بازنماند همان طور که در گذشته مرسوم بود، پیش از ثبت‌نام اولیه اگر مجموعه کتاب‌های 2 یا 3 ناشر به تعداد اعلام شده برسد بتوانند به طور مشترک غرفه بگیرند. حسن آن: 1- برای ناشر فرصت فراهم می‌شود تا بتواند با ناشر مورد نظر خود به توافق برسد و کتاب‌هایشان به لحاظ موضوعی همگن باشد. 2‌-فرصت برنامه‌ریزی دقیق‌تری برای نمایشگاه در اختیارشان باشد.  در پایان از یاد نبریم؛ «کوچک، فروتن و زیباست.»