بهره‌وری بسیار پایین آب کشاورزی در ایران

دکترفاطمه پاسبان ـ کارشناس اقتصادی کشاورزی و توسعه روستایی

آب یک نهاده مهم برای تولید محصولات کشاورزی است و نقش مهمی در امنیت غذایی دارد. زراعت آبی20درصد از کل زمین‌های زیرکشت جهان را به‌خود اختصاص داده و 40درصد از کل مواد غذایی تولیدشده در جهان را تامین می‌کند. زراعت آبی به‌طور متوسط حداقل دوبرابر محصول دیم در واحد سطح تولید می‌کند و از این‌رو امکان افزایش تولید و تنوع‌بخشی به محصولات تولیدی بیشتر را فراهم می‌سازد. بنابراین آب لازم است تا غذا فراهم شود و نیاز تغذیه‌­ای جمعیتی که در طول زمان درحال افزایش است را فراهم کند. پیش‌بینی می‌شود که جمعیت جهان تا سال2050 به بیش از 10میلیارد نفر افزایش یابد. این جمعیت، چه شهری و چه روستایی، برای تأمین نیازهای اساسی خود به مواد غذایی نیاز دارد و تخمین زده می‌شود که تولیدات کشاورزی بایستی تا سال2050 در حدود 70درصد افزایش یابد و تولید بیشتر غذا یعنی افزایش مصرف آب. اکنون کشاورزی (به‌طور متوسط) 70درصد از کل برداشت آب‌های شیرین در جهان را به‌ خود اختصاص داده است. با توجه به رشد جمعیت، شهرنشینی و تغییرات آب و هوایی، انتظار می‌رود رقابت برای منابع آب افزایش یابد. در این میان تولید کشاورزی به‌طور فزاینده‌ای در معرض خطرات آب قرار خواهد گرفت که تنها راه‌حل، بهبود مدیریت آب کشاورزی برای پایداری تولید مواد غذایی است. مدیریت بهینه پایدارمنابع آبی نیازمند سرمایه‌گذاری است. فائو تخمین می‌زند سرمایه‌گذاری خصوصی در بخش کشاورزی و ازجمله سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی، باید تقریباً 50درصد (از حدود 142میلیارد دلار سالانه به 209میلیارد دلار) افزایش یابد تا بتوان برای جمعیت در حال رشد غذا تامین کرد. براساس طبقه‌بندی سیستم امنیت غذایی یکپارچه (IPC) از این تعداد 135میلیون نفر در شرایط بحرانی و اضطراری قرار دارند. برنامه جهانی غذا برآورد می‌کند که تا پایان سال2020 حدود 130میلیون نفر دیگر به این گروه اضافه خواهند شد. گزارش چشم‌انداز ده‌ساله کشاورزی(2020-2029) سازمان همکاری اقتصادی و توسعه(OECD) و سازمان غذا و کشاورزی سازمان ملل متحد(FAO) اشاره می‌کند در ۱۰سال آینده حدود ۸۵درصد از رشد تولیدات جهانی محصولات کشاورزی به‌خاطر ارتقای راندمان و بازدهی تولیدات خواهد بود که درنتیجه به‌کارگیری فناوری‌های نوین و استفاده از نهاده‌های پربازده، سرمایه‌گذاری در فناوری‌های نوین تولید و روش‌های کشت بهتر اتفاق می‌­افتد. در این میان اصول کلیدی سرمایه‌گذاری در آب کشاورزی و مدیریت بهینه منابع آبی متکی بر افزایش کارایی و بهره‌وری آب، بازیافت آب خاکستری و استفاده مجدد از آب‌های سطحی و افزایش تنوع در سیستم‌های زراعی است. در ایران سرمایه‌گذاری و مدیریت بهینه منابع آبی ضرورت بیشتری می‌­یابد چرا که خشکسالی­‌های طولانی‌مدت، حوادث شدید آب و هوایی مانند سیل، طوفان، سرمازدگی وتغییرات آب و هوایی، باعث افزایش نوسانات در میزان بارش و منابع آب سطحی، کاهش برف و باران شده که بر تولید بخش کشاورزی و غذا تأثیر منفی دارد. در کنار این عوامل، جمعیت کشور در حال افزایش است. در ایران براساس آخرین برآوردهای وزارت جهادکشاورزی، حدود 16درصد از محصولات زراعی و حدود 28درصد از تولیدات باغی در مراحل مختلف تولید تا مصرف از بین می‌رود. همچنین بهره‌وری آب کشاورزی در ایران بسیار پایین است؛ درحالی‌که به ازای هر مترمکعب آب در کشور، بین
0.9 تا 1.2 کیلوگرم محصول کشاورزی تولید می‌شود، در جهان به ازای هر مترمکعب آب 2 تا 2.5کیلوگرم محصول تولید می‌شود. براساس سرشماری کشاورزی سال1393 در حدود 75درصد بهره‌برداران کشاورزی کوچک‌مقیاس (کمتر از 5هکتار) بوده که تنها 19.5درصد زمین‌های کشاورزی را از آن خود کرده‌اند که به‌دلیل هزینه بالای فناوری و تعمیر و نگهداری زیرساخت‌های آبی توانایی مالی در افزایش بهره‌­وری آب را ندارند، ازجمله واقعیت‌هایی است که تولید محصولات کشاورزی و در دسترس‌بودن غذا را با مخاطره همراه می‌کند. حال چه باید کرد؟ تنها راه‌حل افزایش سرمایه‌گذاری (داخلی و خارجی) به‌منظور بهبود و ارتقای بهره‌­وری آب در بخش کشاورزی، ذخیره‌سازی‌ آب‌های روان و سطحی و استفاده مجدد از آب خاکستری است. در کنار آن توجه به آمایش سرزمین و تولید محصولات کشاورزی براساس الگوی کشت و قابلیت‌های اقلیم هرمنطقه نیز جزو ضروریات مدیریت بهینه منابع آبی در بخش کشاورزی است.