داستان ساخت یک واکسن

سمانه معظمی- روزنامه‌نگار

وقتی در طول یک سال گذشته واکسن‌های کرونا یکی پس از دیگری معرفی شدند، نخستین نکته‌ای که تعجب خیلی‌ها را به‌دنبال داشت، سرعت بالای ساخت آنها بود. برخی می‌پرسند چطور ممکن است واکسنی که در شرایط عادی ساخت آن 10سال زمان می‌برد، کمتر از یک‌سال به تولید برسد. شاید عجیب باشد اما واقعیت این است که شیوع ویروس‌های مسری قبلی، دانشمندان را برای چنین همه‌گیری‌ای آماده کرده بود. در واقع همه مراحل ساخت واکسن در یک سال گذشته انجام نشد و بخش زیادی از آن به لطف شیوع ویروس‌هایی مانند سارس و ابولا در سال‌های قبل‌تر پیش رفته بود. بی‌بی‌سی جهانی در گزارشی ماجرای ساخت واکسن کرونای آسترازنکا-آکسفورد، ساخت مشترک شرکت داروسازی آسترازنکا (AstraZeneca) سوئد و دانشگاه آکسفورد انگلیس را شرح داده‌است.

سال‌ها تحقیق
بزرگ‌ترین اشتباه این است که تصور کنیم کار ساخت واکسن کرونا از آغاز همه‌گیری این ویروس شروع شد. شیوع ابولا در سال‌های 2014 تا 2016 یک فاجعه جهانی بود و 11هزار‌نفر در نتیجه واکنش دیرهنگام به این بیماری جان خود را از دست دادند. در نتیجه، دانشمندان برای مبارزه با بیماری خطرناک بعدی آماده شدند. در انتهای فهرست بیماری‌های خطرناک شناخته شده، نام «بیماری ایکس» گنجانده شد؛ بیماری ناشناخته‌ای که می‌توانست به‌صورت شگفت‌انگیزی در جهان گسترش پیدا کند. مؤسسه جنر در دانشگاه آکسفورد راهبردی برای مبارزه با این دشمن جدید ناشناخته طراحی کرد. پروفسور سارا گیلبرت، از طراحان واکسن دانشگاه آکسفورد می‌گوید: «ما برنامه‌ریزی کرده بودیم که چطور به سرعت و در کوتاه‌ترین زمان واکسن بسازیم. وقتی کرونا شایع شد، ما هنوز برنامه‌هایمان را تمام نکرده‌بودیم، اما پیشرفت خوبی داشتیم». 

روش متفاوت
محور اصلی طرح دانشمندان آکسفورد، استفاده از شیوه متفاوتی برای ساخت واکسن بود. این شیوه 2ویژگی خیلی خوب دارد؛ سرعت و انعطاف‌پذیری. در واکسن‌های مرسوم از جمله همه واکسن‌هایی که در کودکی به افراد زده می‌شود، از ویروس ضعیف یا کشته شده استفاده می‌شود، اما این روش سرعت کمی دارد. به جای آن، محققان دانشگاه آکسفورد، ChAdOx1 مخفف «ویروس غده شامپانزه» (Chimpanzee Adenovirus Oxford One) را ساختند. آنها ویروس سرماخوردگی عادی را از بدن شامپانزه گرفتند و از آن واکسنی تقریبا همه‌کاره تولید کردند. پیش از شیوع کرونا، 330نفر واکسن ChAdOx1 را برای بیماری‌های مختلفی مانند آنفلوآنزا، ویروس زیکا و سرطان پروستات دریافت کرده‌بودند.
ویروسی که از بدن شامپانزه گرفته‌شده از نظر ژنتیک اصلاح شده تا نتواند موجب ایجاد عفونت در بدن انسان‌ها شود. این ویروس باز هم می‌تواند دستکاری شود تا سیستم ایمنی بدن برای مقابله با آن آماده شود. واکسن ChAdOx1 در حقیقت مانند یک مرسوله پستی خیلی کوچک و پیشرفته است و دانشمندان برای بیماری‌های مختلف فقط باید بسته‌بندی آن را عوض کنند.
حدود یک‌سال پیش، زمانی که بیشتر مردم جهان تعطیلات سال‌نو را سپری می‌کردند، گیلبرت متوجه گزارش نگران‌کننده‌ای از مشاهده «ذات‌الریه ویروسی» در ووهان چین شد. 2هفته طول کشید تا دانشمندان ویروس را شناسایی کردند و به توانایی سرایت آن بین مردم مشکوک شدند. در آن زمان تیم تحقیقاتی نمی‌دانست که کارشان بعدها چه اهمیتی پیدا خواهد‌کرد. گیلبرت می‌گوید: «ما برای بیماری ایکس برنامه‌ریزی کرده بودیم. من فکر کردم که ویروس جدید می‌تواند همان بیماری‌ای باشد که منتظرش بودیم. به‌نظرمی‌رسید که ما واکسن را می‌سازیم و بعد ویروس کم‌کم از بین می‌رود، اما این اتفاق نیفتاد». 
روز 11ژانویه 2020(21دی 98)، دانشمندان چین کد ژنتیک کامل ویروس کرونا را منتشر کردند. بنابراین تیم تحقیقاتی آکسفورد همه اطلاعات مورد نیاز برای ساخت واکسن را داشت و فقط باید اطلاعات ژنتیک پروتئین شاخکی را به واکسن ChAdOx1 می‌دادند.

ویژگی‌های مثبت کرونا
شاید حرف جالبی نباشد اما دنیا خوش‌شانس بود که همه‌گیری در نتیجه ویروس کرونا ایجاد شد. این ویروس‌ در طول 20سال گذشته 2بار از حیوان به انسان منتقل شده بود؛ «سارس کروناویروس» در سال2002 و «مرس کروناویروس» در سال2012. بنابراین دانشمندان رفتار آن‌ و نقاط‌ضعفش یعنی «پروتئین شاخکی» را شناسایی کرده‌بودند. ویروس از این پروتئین برای باز کردن مسیر ورودش به سلول‌های بدن ما استفاده می‌کند. واکسن ChAdOx1 که قبلا در دانشگاه آکسفورد ساخته شده‌بود، موجب می‌شد که سیستم ایمنی بدن به پروتئین شاخکی حمله کند. ویژگی مثبت دیگر ویروس کرونا این است که عفونت کوتاه‌مدت ایجاد می‌کند؛ یعنی بدن می‌تواند به ویروس حمله کند و واکسن فقط این فرایند طبیعی را تسهیل می‌کند. اگر ویروس، عفونت بلندمدت یا مزمنی ایجاد می‌کرد که بدن توان غلبه بر آن را نداشت مانند اچ‌آی‌وی (ایدز)، بعید بود که واکسن هم اثربخش می‌شد.

تأمین مالی
ساخت واکسن بسیار هزینه‌بر است. پروفسور اندرو پولارد، عضو تیم تحقیقاتی دانشگاه آکسفورد می‌گوید: «اوایل کار خیلی سخت بود و ما هیچ پولی نداشتیم». آنها کمک‌هزینه محدودی از طرف دانشگاه دریافت می‌کردند که برای ساخت هزاران دوز واکسن برای انجام آزمایش‌های بالینی کافی نبود. با این حال شانسی که نسبت به دیگر گروه‌های تحقیقاتی داشتند این بود که کارخانه واکسن‌سازی خودشان را در محوطه بیمارستان چرچیل آکسفورد داشتند. گیلبرت می‌گوید: «کار اصلی من تا اوایل بهار سال گذشته تلاش برای پیدا کردن اسپانسر مالی بود». اما وقتی کرونا کم‌کم به بیشتر کشورهای جهان راه یافت و قرنطینه و محدودیت‌های تردد بیشتر و بیشتر شد، منابع مالی هم به‌تدریج پیدا‌شدند.

مراحل آزمایش بالینی 
محققان تا از عملکرد بالای واکسن مطمئن نشوند، نمی‌توانند آن را روی انسان آزمایش کنند. در هر مرحله از فرایند تولید، آنها باید اطمینان پیدا کنند که واکسن آلوده به ویروس یا باکتری نیست. در گذشته این فرایند خیلی طولانی بود. وقتی آزمایش روی حیوان‌ها نشان داد که واکسن بی‌خطر است، محققان آزمایش انسانی را در 23 آوریل (4اردیبهشت 99) آغاز کردند. واکسن آکسفورد همه مراحل آزمایشی(فاز یک تا 3) که معمولا هر واکسنی طی می‌کند را گذرانده است. فقط 300هزار داوطلب در فاز3 آن شرکت کرده‌اند. تنها تفاوتی که این واکسن با واکسن‌های بیماری‌های دیگر دارد، این است که بین هر یک از این مراحل چند سال فاصله نبوده است. در ساخت این واکسن، ایمنی قربانی سرعت نشده‌است. فشارهای علمی برای انجام آزمایش‌ها، مشارکت بالای افراد برای انجام آزمایش‌ها و در آخر پول، خیلی از موانع ساخت واکسن را برطرف کرد. این به آن معنا نیست که در آینده مشکلی ایجاد نخواهد شد، تحقیقات پزشکی هیچ‌گاه چنین ضمانتی نمی‌کند. معمولا عوارض جانبی واکسن‌ها یا زمانی که به افراد تزریق می‌شوند یا ماه‌ها بعد خود را نشان می‌دهند. ممکن است حتی بعد از واکسینه‌شدن میلیون‌ها نفر، مشکلاتی بروز پیدا کند، اما این در مورد هر واکسنی ممکن است پیش بیاید.

کد ژنتیک کرونا در دست دانشمندان

سال 2020سال سخت و پرکاری برای دانشمندان در سراسر جهان بود. همه‌‌چیز از زمستان پارسال آغاز شد. اوایل زمستان، 2دانشمند، کد ژنتیک کامل ویروس کرونا را منتشر کردند؛ ویروسی که تنها چند هفته بعد جهان را به هم ریخت. ادی هلمز، استاد بیماری‌های عفونی دانشگاه سیدنی، سال‌ها بود که با پروفسور یانگ-ژن ژانگ، استاد مرکز کنترل بیماری‌های چین در پکن همکاری می‌کرد. ژانگ نخستین فردی بود که ژنوم این ویروس را ثبت کرد. او نمونه‌هایی را که از نخستین بیماران در بیمارستان مرکزی ووهان گرفته شده‌بود، جمع‌آوری کرد؛ جایی که تعداد زیادی از بیماران مبتلا به ذات‌الریه بستری شده بودند.وقتی ژانگ کد ویروس را بررسی کرد، فورا متوجه شد که ویروس کروناست. این بیماری خیلی شبیه سارس به‌نظر می‌رسید؛ بیماری تنفسی که سال2002 شیوع مرگباری در آسیا داشت. او به سرعت موضوع را با همکارش، هلمز در میان گذاشت. هلمز می‌گوید: «یادم هست که روز 5ژانویه(15دی) بود. با خودمان گفتیم آه نه، سارس دوباره برگشته است». اما این کد ویروسی جدید بود و با قبلی‌ متفاوت. هلمز و ژانگ به سرعت مقاله‌ای درباره مشاهده‌هایشان تنظیم کردند. روز 10ژانویه (20دی) هلمز به ژانگ تلفن زد و نظر او را برای انتشار مقاله پرسید. ژانگ مطمئن نبود، گویا او تحت‌فشار بود تا اطلاعات زیادی درباره ویروس منتشر نکند اما بالاخره به هلمز گفت که می‌توانند مقاله را منتشر کنند. چند دقیقه بعد، اطلاعات ژنوم ویروس کرونای جدید در اینترنت منتشر شد. شرکت‌های مختلف از جمله آسترازنکا، مدرنا و فایزر، بلافاصله ژنوم را دانلود و مراحل آزمایشگاهی ساخت واکسن کرونا را آغاز کردند.