تعطیلی راه‌حل نیست
کارگردان فیلم عنکبوت از تجربه برگزاری جشنواره‌های بین‌المللی همزمان با اپیدمی می‌‌نویسد
ابراهیم ایرج‌زاد ـ کارگردان
اواخر دهه20 و اوایل دهه30 میلادی، هنر و صنعت سینما دیگر شکل جهانی به‌خود گرفته بود. بیشتر از 30سال از تولد سینما در دنیا می‌گذشت و کمتر کشوری را می‌دیدی که دچار جادوی این پدیده نو ظهور یعنی «تصویر متحرک» نشده باشد و حالا تولد ضلع مهم دیگری از صنعت و هنر سینما یعنی مراسم و جشنواره‌های فیلم که نخستین‌هایش در مهم‌ترین کشورهای صاحب سینما متولد شدند؛ مراسم اسکار1929و جشنواره فیلم ونیز1932. جشنواره‌های فیلم و مراسم جوایز سالانه بهترین‌های سینما، خیلی زود خود را به‌عنوان بخش جدایی‌ناپذیری از صنعت سینما اثبات کردند. اکنون هیچ کشور صاحب سینمایی را سراغ نداریم که جشنواره معتبری را به نام خود ثبت نکرده‌باشد و هیچ علاقه‌مند به سینمایی را سراغ نداریم که خبرهای این جشنواره‌ها و برندگان آن‌را پیگیری نکند.
جشنواره فیلم فجر ما هم یکی از این بی‌شمار جشنواره‌ها در دنیاست که البته بیشتر از بعد ملی اهمیت دارد تا بین‌المللی. جشنواره ملی فیلم فجر را به‌گونه‌ای می‌توان مهم‌ترین فرصت برای نمایش و بررسی تولیدات یکساله سینمای ایران به شمار آورد. از سال1361 متولد شد آن هم بعد از 4سال عدم‌برپایی هیچ جشنواره فیلمی در سال‌های بعد از انقلاب؛ جشنواره‌ای که جایگزینی بود برای جشنواره بین‌المللی فیلم تهران -که آخرین دوره‌اش در سال1356 برگزار شده بود- اما این جشنواره مختصات کاملا منحصر‌به‌فردی را به‌خود گرفت که در کمتر جشنواره معتبری می‌توان نمونه‌اش را دید. به هر روی این جشنواره نه‌تنها مهم‌ترین ارزیابی برای کار دست‌اندرکاران سینما بود که مردم علاقه‌مند به سینما نیز هر ساله چشم‌انتظار ماه‌بهمن می‌شدند تا همه فیلم‌های سال جدید را در یک ماراتن 10روز فشرده تماشا و قضاوت کنند اما امسال با همه‌گیری ویروس کرونا جهان وضعیت نادری را تجربه می‌کند. همه مکان‌هایی که با حضور فیزیکی مردم ارتباط مستقیمی دارند در این یک سال دچار چالش‌های جدی برای استمرار وضعیت سابق هستند. مدرسه‌ها، دانشگاه‌ها، ورزشگاه‌ها، رستوران‌ها و خب سالن‌های سینما و نمایش هم در چارچوب این قاعده نامطلوب یعنی تعطیلی یا بازگشایی با حداقل میزان کاربری گنجانده می‌شوند اما هر چه زمان گذشت شناخت از ویروس و اطلاع از نحوه انتشار آن بیشتر شد و کم‌کم دولت‌ها با تنظیم پروتکل‌های بهداشتی شرایطی را برای از سرگیری بسیاری از مشاغل فراهم کردند اما چون ذات سینما سرگرمی است کمتر کسی برای بازگشایی‌اش ضرورتی قائل‌است و انگار مدام یادمان می‌رود سینما هم یک صنعت است و شمار زیادی در حال ارتزاق از وجود آن هستند که در زنجیره صنعت سینما، وجود سینماها نقش پررنگی در سرپا نگه‌داشتن این صنعت بازی می‌کنند. به‌خصوص که امکان نمایش فیلم‌ها به‌صورت آنلاین و غیرآنلاین در فضای استریم‌ها باعث شده این ضرورت کمتر از هر چیزی خودش را نشان بدهد. متأسفانه در ایران همه آنها که دستی بر آتش دارند در هر وضعیتی تعطیلی سینماها را نخستین و آخرین راه‌حل پیشنهادی می‌دانند و بر اکران آنلاین تکیه و تأکید می‌کنند غافل از این مهم که کشور ما در این زمینه هم استثناست و به دلیل عضو نبودن در کنوانسیون برن (برای رعایت حقوق مولف) اکران آنلاین یک فیلم مساوی با دزدیدن آن توسط کانال‌های ماهواره و از بین رفتن سرمایه هزینه شده برای تولید آن فیلم که مساوی از بین رفتن حقوق مولف است خواهد بود. پس این راه‌حل نیز فعلا برای کشور ما کارکردی ندارد. بماند که اصل سینما رفتن هیچ جایگزینی ندارد چون تجربه تماشای دسته‌جمعی فیلم غیرقابل‌مقایسه با دیدن فیلم به‌صورت فردی روی صفحه موبایل و تبلت و سینمای خانگی است. همچنان‌که پخش زنده مسابقات ورزشی با پوشش چندین دوربین هیچ وقت نتوانست باعث خالی شدن ورزشگاه‌ها شود و جای تجربه دیدن یک مسابقه، هم‌نفس با صد‌ها تماشاگر دیگر را بگیرد... .
در همه‌گیری کرونا به فصل برگزاری جشنواره‌های فیلم که رسیدیم چالش دیگری برای صنعت سینما خودنمایی کرد؛ جشنواره‌هایی که بعضا در میانه جنگ هم تعطیل نشده بودند چاره‌ای جز تعطیلی نمی‌دیدند و بعد از سالن‌های سینما و تجربه فیلم دیدن در جمعیتی بزرگ حالا یکی دیگر از ارکان سینما دچار چالش بزرگ تعطیلی بود. بسیاری از جشنواره‌های بین‌المللی فیلم تعطیل شدند، تأکید من اینجا روی بین‌المللی بودن جشنواره‌ها از بابت حضور مهمان‌های خارجی از نقاط دیگر دنیاست که در این تعطیلی‌ها بسیار تأثیر‌گذار است و اینکه در این مدت مدام از تصمیم جشنواره فیلم کن صحبت می‌شود و منتقدان می‌خواهند جشنواره بومی فجر را که هیچ مهمان خارجی ندارد و خیلی راحت می‌تواند با رعایت نکات بهداشتی برگزار شود را با مقایسه با تصمیم جشنواره کن تعطیل کنند انگار هر سال فقط دنبال بهانه‌ای برای تعطیلی این رویداد مهم هستند.
جشنواره بین‌المللی فیلم کن که اصولا با حضور مهمان‌های خارجی و فیلم‌هایی از نقاط مختلف دنیا در بخش مسابقه‌اش، تعریف می‌شود بهتر دید به جای برگزاری، فقط فهرستی از فیلم‌های انتخابی خود را منتشر کند. در مقایسه با تعداد مهمان خارجی از تعداد بالای کشورهای مختلف که هر کدام به شکلی درگیر ویروس کرونا بودند این تصمیم تنها چاره راه آنها قلمداد شد. حال با این تفاوت مهم بین ملی و بین‌المللی بودن جشنواره فجر با دیگر جشنواره‌های دنیا به‌خصوص کن در چند مثال دیگر می‌شود حتی تجربه‌های آنهایی هم که مهمان‌های بی‌شمار خارجی داشتند را در مواجهه با این چالش بررسی کرد؛ جشنوارهایی که راه دیگری غیر از راه آسان تعطیل کردن را انتخاب کردند و با پیدا کردن راه‌حلی توانستند جلوی کشیده شدن خط تیره دم برگزاری در تقویم سال2020 خود را بگیرند. جشنواره بین‌المللی فیلم ونیز که عنوان قدیمی‌ترین جشنواره فیلم دنیا را نیز داراست و به‌گونه‌ای پرچمدار جشنواره‌ها محسوب می‌شود تصمیم به برگزاری فیزیکی جشنواره گرفت. راه‌حل آنها کم کردن تعداد فیلم‌ها، تعداد مهمان‌های خارجی و البته تعداد نمایش‌های هر فیلم در کنار رعایت سختگیرانه پروتکل‌های بهداشتی بود. نتیجه اینکه ونیز آزمون موفقی را پشت سر گذاشت یا جشنواره بین‌المللی فیلم پوسان کره‌جنوبی که من نیز با فیلم دوم خودم «عنکبوت» برای بخش رسمی آن دعوت شده بودم. مدیران جشنواره ابتدا اعلام کردند جشنواره با حضور حداقلی مهمان‌های خارجی (خبرنگاران و کارگردانان فیلم‌های منتخب) برگزار می‌شود و به من و دیگر مهمان‌های خارجی اعلام کرده بودند باید 14روز زودتر به پوسان سفر کنیم تا بعد از سپری شدن دوران قرنطینه در جشنواره حاضر شویم. این تصمیم اما با شروع موج دوم کرونا در کره‌جنوبی لغو و قرار بر این شد حضور مهمان‌های خارجی در جلسات پرسش و پاسخ فیلم‌ها به‌صورت آنلاین باشد اما با اینکه جشنواره فیلم پوسان هم بین‌المللی بود اما تصمیمش تعطیلی نبود. آنها جشنواره را با حضور فیزیکی مردم بومی در سالن‌های سینما البته با حضور کمتر از 50درصد و رعایت همه موارد بهداشتی و حضور آنلاین کارگردانان و عوامل خارجی فیلم‌ها به خوبی برگزار کردند.
یادمان نرود چالش اصلی همه این جشنواره‌های بین‌المللی در کنار حضور یک جمعیت در یک مکان، حضور مهمان‌های خارجی که باید از نقاط مختلف دنیا در آن جشنواره حاضر می‌شدند نیز بود. پس اصولا مقایسه جشنواره ملی فیلم فجر با جشنواره‌هایی همچون کن که جمعیت حداکثری‌اش را مهمان‌های خارجی تشکیل می‌دهد گمراه‌کننده ذهن‌هاست.
از نظر من چه به‌عنوان سینماگر چه به‌عنوان علاقه‌مند سینما برگزاری جشنواره ملی فیلم فجر یک ضرورت است و این را جدا از همه نقد‌ها و بحث‌هایی که درباره نحوه برگزاری، انتخاب و داوری فیلم فجر وجود دارد می‌گویم. با اینکه از نظر من هم ایرادهای جدی به نحوه برگزاری جشنواره وارد است اما در هیچ وقت و حالتی پیشنهاد یا راه‌حل را تعطیلی آن نمی‌دانم.
