مراکز ترک اعتیاد یا تغییر اعتیاد؟

حمیدرضا بوجاریان- خبر‌نگار

 مرداد سال ۹۸، مصوبه 136ستاد مبارزه با مواد‌مخدر به تصویب می‌رسد که در بند‌8آن، تعیین می‌شود برای تفکیک در ارائه خدمات درمانی در مراکز درمان اعتیاد از فرایند توزیع دارو، توزیع داروهای آگونیست و درمان اعتیاد از طریق داروخانه‌های منتخب صورت پذیرد؛ مصوبه‌ای منطبق با قانون، که بلافاصله بعد از این فشارهای زیادی ازسوی برخی گروه‌ها برای اصلاح و تغییر این مصوبه به متولیان اجرای آن وارد می‌شود و عده‌ای خواهان آن می‌شوند تا روند عرضه داروهای آگونیست و ترک اعتیاد همچون گذشته در مراکز و کلینیک‌های ترک اعتیاد ادامه پیدا کند؛ درخواستی مغایر با قانون مقررات امور پزشکی و دارویی و مقررات انتظامی سازمان نظام‌پزشکی که در آن داروخانه‌ها را تنها محل مجاز عرضه دارو تعیین کرده است. با وجود صراحت غیرقابل تفسیر قانون در این بخش اما، عده‌ای اصرار بر عرضه دارو خارج از شبکه رسمی داروخانه‌ها دارند؛ اصراری که سازمان غذا و دارو را زیر فشار سنگینی قرار داده است تا از دستورالعمل خود برای عرضه دارو تنها در داروخانه و اجرای دقیق قانون عقب‌نشینی کند. فشارها به حدی افزایش یافت که با ارسال نامه‌ای به رئیس‌جمهور از او خواسته شد از ستاد مبارزه با مواد‌مخدر بخواهد از دستورالعمل خود عقب‌نشینی و در آن بازنگری کند. حالا فشارها به حدی افزایش یافته است که به‌نظر می‌رسد ستاد مبارزه با مواد‌مخدر را  به سمتی هدایت کرده است تا برای تأمین نظر مخالفان، پا از اجرای «مر» قانون بردارد.

ماجرای مراکز درمان اعتیاد
ماجرای تأسیس کلینیک‌های درمان نگهدارنده اعتیاد در ایران که از آن به‌عنوان مراکز MMT یاد می‌شود، به نزدیک 20سال قبل بازمی گردد؛ زمانی که موضوع اعتیاد و لزوم ترک اعتیاد معتادان موضوع روز بود و روند انتظامی برخورد با معتادان کم‌کم به سمت رویه‌های درمان‌محوری حرکت کرد. با این رویکرد، مجوز محدود برای فعالیت مراکزی به‌عنوان مراکز ترک اعتیاد صادر شد. قرار بود در این مراکز به‌گونه‌ای با معتادانی که حالا بیمار خوانده می‌شدند، برخورد شود که فرد در بازه زمانی مشخصی از مصرف موادمخدر دست کشیده و بتواند دوباره به جامعه بازگردد. کمی بعد اما، درخواست‌ها برای تأسیس مراکز ترک اعتیاد بیشتر شد. با افزایش مراکز ترک اعتیاد، عملکرد آنها دچار چالش‌هایی شد؛ چراکه روند ترک اعتیاد معتادان جهتی دیگر در مراکز ترک اعتیاد به‌خود گرفته بود و فروش متادون به معتادان در دستور کار قرار گرفت و عملاً ترک اعتیاد به محاق فراموشی رفت.

افزایش معتادان با افزایش مراکز ترک اعتیاد
گرچه قرار بود مراکز ترک اعتیاد راهی برای کاهش اعتیاد در کشور و مکانی برای کند کردن شدت اعتیاد افراد به مواد‌مخدر باشد، اما آنطور که نایب‌رئیس انجمن داروسازان ایران به همشهری می‌گوید، این مراکز کمکی به کاهش آمار معتادان کشور نکرد: در بسیاری از مراکز ترک اعتیاد، فرایندهای لازم برای ترک اعتیاد پیگیری نمی‌شود، بلکه در این مراکز تلاش شده است با تغییر نوع ماده مخدر از تریاک، هروئین یا سایر مواد به متادون، فقط از رفتارهای پرخطر معتادان تا حدی کم کنند. سیدعلی فاطمی، معتقد است هنگامی که رویه‌ای اشتباه در کشور آغاز شده و این روند شکل عادی به‌خود می‌گیرد، به‌راحتی نمی‌توان با آن مقابله کرد: مشخص است سیاست‌های نگهداری معتادان با متادون در ایران، چندان موفق نبوده است. براساس آمار، امروزه رشد تعداد معتادان کشور تقریباً 3برابر رشد جمعیت بوده است. این عدد نشان‌دهنده این است که مراکز ترک اعتیاد موفقیت چندانی در کارشان نداشته‌اند. درحالی که مراکز ترک اعتیاد به‌گفته این مسئول در انجمن داروسازان ایران، موفقیتی در کار خود نداشته‌اند، اما آمارها نشان می‌دهد از دهه‌80به این سو، تعداد مجوزهایی که ازسوی مراکز مختلف ازجمله بهزیستی برای تأسیس مراکز ترک اعتیاد صادر شده، رشد بالایی داشته است؛ رشدی که فاطمی می‌گوید سبب شده مراکز ترک اعتیاد مجوزدار و بی‌مجوز به تعداد داروخانه‌های کشور برسد. رشد تعداد مراکز ترک اعتیاد البته سبب شده است مقدار استفاده از نگهدارنده متادون تنها در یک بازه یک ساله، دوبرابر رشد داشته باشد. تولید60میلیون واحد متادون آن هم در یک سال، نشان‌دهنده بازار پراشتهای مصرف این ماده در کشور است؛ بازاری که ارزشی چند هزارمیلیارد تومانی دارد و به‌سادگی نمی‌توان از کنار منافع حاصل از آن، گذشت.

توزیع داروخانه‌ای متادون چاره کار نیست
اما مصوبه ستاد مبارزه با مواد‌مخدر در الزامی کردن عرضه متادون در داروخانه‌ها مخالفان جدی دارد؛ مخالفانی که در لایه‌های مختلف مدیریتی حضور دارند و ازجمله تصمیم‌گیرندگان در حوزه اعتیاد و مقابله با آن هستند؛ مسئولانی از سازمان نظام‌پزشکی و جامعه پزشکان درمانگر اعتیاد گرفته تا سازمان بهزیستی به‌عنوان یکی از اصلی‌ترین متولیان حوزه کاهش آسیب‌های اجتماعی و مقابله با مواد‌مخدر. مدیرکل دفتر پیشگیری و درمان اعتیاد سازمان بهزیستی به همشهری می‌گوید، نباید به متادون به‌عنوان یک دارو نگریسته شود؛ چراکه متادون دارو نیست و به این دلیل، الزامی در عرضه آن در داروخانه‌ها نباید وجود داشته باشد: متادون تنها دارویی است که باعث جذب معتاد به مراکز ترک اعتیاد برای درمان می‌شود. به‌نظرم نباید متادون را در داروخانه‌ها عرضه کرد. متادون تحت نظارت است و براساس تأکید ستاد مبارزه با مواد‌مخدر، عرضه این ماده در مراکز ترک اعتیاد باید در قالب سامانه تیتک انجام شود تا خطاها و نشتی‌هایی که اکنون وجود دارد نیز حداقلی شود. فرید براتی‌سده، از نشت برخی داروها از سیستم داروخانه‌ای کشور خبر می‌دهد و می‌گوید، برخی استدلال می‌کنند با عرضه متادون در داروخانه‌ها نشتی این ماده در جامعه کم می‌شود. که استدلالی درست است اما اکنون شاهد نشت ریتالین، برخی داروهای مصرفی برای بیماران اعصاب و روان و نیز ترامادول در بازار هستیم. ترامادول و این نوع از داروها در مراکز ترک اعتیاد عرضه نمی‌شوند؛ بنابراین با عرضه متادون در داروخانه‌ها نشت این ماده در بازار به صفر نمی‌رسد. مدیرکل دفتر پیشگیری و درمان اعتیاد سازمان بهزیستی اما، به موضوع قابل تأمل دیگری اشاره می‌کند و می‌گوید: بهزیستی تنها مسئولیت صدور مجوز فعالیت مراکز ترک اعتیاد را صادر می‌کند و دخالتی در تأمین متادون در این مراکز ندارد. گرچه به وزارت بهداشت اعلام کردیم عرضه متادون در مراکز ترک اعتیاد را به بهزیستی واگذار کند، اما وزارت بهداشت با این درخواست مخالفت کرد و خود تأمین و عرضه متادون در مراکز ترک اعتیاد را برعهده گرفت.
او می‌گوید، نشت متادون در مراکز ترک اعتیاد وجود دارد که این اتفاق ناشی از ضعف نظارتی دستگاه‌ها و متصل نبودن آنها به سامانه‌هایی مانند تیتک است: مراکز ترک اعتیاد سامانه‌ای در اختیار دارند که بخشی از کد ملی فرد و سایر مشخصات افراد دریافت‌کننده متادون در آن ثبت می‌شود. براساس این سامانه، نزدیک به 800هزار نفر در حال استفاده از خدمات مراکز ترک اعتیاد هستند. این سامانه باید به تیتک وصل شود تا بتوان مانع از مشکلاتی شد که اکنون مراکز ترک اعتیاد با آن روبه‌رو هستند.

فروش متادون خارج از شبکه داروخانه تخلف است
توزیع متادون در داروخانه براساس دستورالعمل سازمان غذا و دارو به چالشی در حوزه ساماندهی فروش متادون تبدیل شده است؛ چالشی که سبب شده است آتش اختلاف میان گردانندگان مراکز ترک اعتیاد و انجمن داروسازان بالا بگیرد. آتش این اختلاف به مجلس شورای اسلامی و کمیسیون بهداشت نیز کشیده شده است و این کمیسیون هیأتی3نفره را مأمور کرده است تا درباره این اختلاف‌نظر به جمع‌بندی برای تصمیم‌گیری برسند تا در صحن علنی مجلس به رأی نمایندگان گذاشته شود. همایون سامه‌یح، نماینده کلیمیان در مجلس شورای اسلامی در پاسخ به این سؤال همشهری که آیا فروش متادون در مراکز ترک اعتیاد منطبق بر قانون است، می‌گوید: فروش متادون خارج از داروخانه‌ها قطعاً اقدامی خلاف قانون است. وزارت بهداشت و انجمن داروسازان به‌شدت با عرضه متادون خارج از شبکه داروخانه‌های کشور مخالفند و این مخالفت را به اعضای هیأت 3نفره تعیین شده از سوی کمیسیون بهداشت نیز منتقل کرده‌اند. این عضو کمیسیون بهداشت و درمان مجلس، با بیان اینکه موافقان هم استدلال‌ها و دلایل خود را برای ادامه عرضه متادون در مراکز ترک اعتیاد عنوان کرده‌اند، می‌گوید: تعداد مراکز ترک اعتیاد کشور بیش از سرانه جمعیت معتادان است. به‌نظر می‌رسد نباید بیش از6هزار مرکز ترک اعتیاد داشته باشیم؛ درحالی‌که نزدیک به 8هزار مرکز ترک اعتیاد در کشور فعال است.
 او در پاسخ به این سؤال که با عرضه دارو در مراکز ترک اعتیاد چه نهاد یا مجموعه‌ای باید برخورد قانونی کند، می‌گوید: وزارت بهداشت این امکان را دارد تا براساس قانون با فعالیت‌های غیرقانونی در این حوزه برخورد کند. آنچه این نماینده مجلس شورای اسلامی می‌گوید، منطبق با قانون است، اما به‌نظر می‌رسد اختلاف نظر در تعریف متادون به‌عنوان یک دارو ازسوی متولیان موضوع سبب شده است هر یک از طرفین این ماجرا استدلال‌های خاص خود را داشته باشند و خواهان این باشند که حرف خود را پیش ببرند؛ اصرارها و انکارهایی که درنهایت منافع گروهی را در این میان تأمین می‌کند که منافع آنها، منفعت مردم را در‌پی ندارد.

توزیع متادون در داروخانه‌ها منتفی شد
امیرحسین یاوری، معاون کاهش تقاضا و توسعه مشارکت‌های مردمی ستاد مبارزه با موادمخدر گفت: موضوع توزیع متادون در داروخانه‌ها و خروج آن از کلینیک‌های درمان اعتیاد منتفی شده است. وی افزود: جلوگیری از نشت متادون، جزو وظایف وزارت بهداشت است. سازمان غذا و دارو سامانه تیتک را راه‌اندازی کرد و قرار شد از طریق این سامانه مصرف متادون را کنترل کند. معاون کاهش تقاضای ستاد مبارزه با مواد مخدر ادامه داد: همانطور که سازمان غذا و دارو با سیستم نظارتی خود مصرف دارو‌های دیگر را کنترل می‌کند باید مصرف متادون را نیز تحت کنترل خود قرار دهد. اگر سامانه تیتک به‌طور کامل راه‌اندازی شود، مشکلات فعلی که در حوزه نشت متادون وجود دارد، برطرف خواهد شد. در این صورت مشخص می‌شود که متادونی که در شرکت خاصی تولید شده باید به‌دست چه‌کسی برسد و قطعاً دیگر شاهد فروش متادون در عطاری‌ها و دکه‌ها نخواهیم بود. به‌گفته یاوری، قرار است متادون در کلینیک‌های درمان اعتیاد توزیع شود: توزیع متادون در داروخانه‌ها اگر بخواهد عملیاتی شود، چند سال زمان نیاز دارد. هدف از توزیع متادون در داروخانه‌ها ربطی به موضوع نشت متادون ندارد و بیشتر هدف از این اقدام، خلوت شدن دانشگاه‌های علوم‌پزشکی بوده و اینکه در داروخانه‌ها به فروش برسد.