خرداد پر حادثه

علیرضا احمدی

 1388 یکی از متمایزترین سال‎‌‎های دهه80شمسی محسوب می‎‌‎شود؛ چراکه تحولات سیاسی رخ داده درآن سال به شکافی عمیق میان جریان‎‌‎های سیاسی درون حاکمیت منجر شد که هنوز به‎‌‎طورکامل ترمیم نشده‎‌‎است و تا حد زیادی طبقه متوسط را هم متأثر کرد و می‎‌‎توان تبعات آن را بعد از گذشت بیش از یک دهه همچنان در جامعه و همچنین طیف‎‌‎بندی‎‌‎های سیاسی و اجتماعی مشاهده کرد. دربخش زیادی از سال1388، فضای سیاسی کشور درگیر حواشی برگزاری دهمین دوره انتخابات ریاست‎‌‎جمهوری بود و در پایان سال هم حوادثی مانند ترور دکتر مسعود علی‎‌‎محمدی، دانشمند هسته‎‌‎ای کشور (22دی‎‌‎ماه) و همچنین دستگیری عبدالمالک ریگی، تروریست بیست و چند ساله‌ای که در جنایت، آوازه‎‌‎ای به‎‌‎هم زده بود (4اسفندماه)، افکارعمومی را تحت‎‌‎تأثیر قرار داد.
از 20بهمن‎‌‎ماه1387 که سیدمحمد خاتمی برای حضور در دهمین دوره انتخابات ریاست‎‌‎جمهوری اعلام کاندیداتوری کرد، می‎‌‎شد حدس زد بهار داغی انتظار جامعه و فعالان سیاسی کشور را می‎‌‎کشد. عملکرد احمدی‎‌‎نژاد رویکردهای دوگانه‎‌‎ای را در جامعه و همچنین درمیان فعالان سیاسی کشور سبب شد که بر حساسیت‎‌‎های انتخابات می‎‌‎افزود و فضا را کاملا دوقطبی کرده بود. از یک‎‌‎سو طبقات محروم و در حاشیه‎‌‎ قرار گرفته احمدی‎‌‎نژاد را صدای خویش می‎‌‎دانستند و سفرهای استانی و تصویب و اجرای طرح‎‌‎های عمرانی و معیشتی با اقبال قابل‎‌‎توجه مردم بسیاری از شهرستان‎‌‎های کشور مواجه شده بود و ارزیابی مثبتی از تحرک دولت نهم داشتند و ازسوی دیگر موضع‎‌‎گیری‎‌‎های رئیس‎‌‎جمهور در عرصه داخلی و جهانی و همچنین صدور قطعنامه‎‌‎های شورای‎‌‎امنیت سازمان ملل و به‎‌‎تبع آن، اعمال تحریم‎‌‎ها علیه ایران نارضایتی‎‌‎هایی را درمیان طبقه متوسط جامعه به‎‌‎همراه داشت که فضا را برای نقش‎‌‎آفرینی اصلاح‎‌‎طلبان با هدف تغییر رویکردهای سیاسی مسلط بر دستگاه دولت آماده می‎‌‎کرد و شانس آنان را برای پیروزی در انتخابات افزایش می‎‌‎داد.
درطول سال1387 رایزنی‎‌‎های سیاسی دو جناح رقیب برای حضور در کارزار انتخاباتی 22خرداد 1388جریان داشت، اما از میانه‎‌‎های زمستان1387 علائم یک رقابت نفسگیر را می‎‌‎شد دید؛ اصلاح‎‌‎طلبان اصرار ویژه‎‌‎ای برای به میدان کشیدن خاتمی داشتند و تکثر نامزدها را سم مهلک و تکرار تجربه تلخ 1384 می‎‌‎دانستند و برهمین اساس بود که طیف گسترده‎‌‎ای از جبهه دوم خرداد ازجمله مشارکتی‎‌‎ها، اعتقاد داشتند «یا خاتمی یا هیچ‎‌‎کس» و حضور کروبی را وحدت‌شکنی درمیان اصلاح‎‌‎طلبان قلمداد می‎‌‎کردند، اما به‎‌‎ هرحال عزم دبیرکل حزب اعتماد ملی برای کاندیداتوری جزم بود و درمیان دوم‎‌‎خردادی‎‌‎ها حامیانی هم داشت که او را به پیروزی امیدوار می‎‌‎کردند و درنهایت هم توانست چهره‎‌‎های نامداری از اطلاح‎‌‎طلبان را جذب ستاد انتخاباتی خود کند که با حاشیه‎‌‎هایی همراه بود؛ غلامحسین کرباسچی، از پایه‎‌‎گذاران کارگزاران سازندگی، در ستاد کروبی نقش محوری برعهده گرفت و این موضوع در تحلیل‎‌‎های رسانه‎‌‎ای به شکاف عمیق درمیان اطلاح‎‌‎طلبان و ناامیدی طیفی از آنان از خاتمی تعبیر می‎‌‎شد. ‎‌‎
اعلام کاندیداتوری میرحسین موسوی در 20اسفند1387، بر گره‎‌‎های انتخاباتی در اردوگاه اصلاح‎‌‎طلبان افزود؛ دریک طرف خاتمی قرارداشت با اقبال گسترده مردمی و شانس بالای پیروزی و در سوی دیگر موسوی ایستاده بود که پس از چند دوره تردید برای حضور در عرصه انتخابات ریاست‎‌‎جمهوری، بالاخره آمده بود تا ادای وظیفه کند و حتی می‎‌‎توانست برخی جریان‎‌‎ها در اردوگاه اصولگرایان را هم با خود همراه کند. جبهه اصلاحات در شرایط سختی قرار گرفته بود، اما خاتمی با وجود مخالفت برخی چهره‎‌‎های اصلاح‎‌‎طلب و اصرار بر حضور او، از کاندیداتوری انصراف داد و با تأکید بر وحدت اصلاح‎‌‎طلبان، اعلام کرد در انتخابات از میرحسین موسوی حمایت می‎‌‎کند.
در اردوگاه اصولگرایان تکلیف روشن‎‌‎تر بود؛ راهی ‎‌‎جز اجماع بر احمدی‎‌‎نژاد وجود نداشت. حضور قدرتمند اصلاح‎‌‎طلبان در انتخابات و پیش کشیدن چهره‎‌‎های اصلی این جریان برای رقابت با رئیس دولت، راهی به‎‌‎غیر از وحدت برای اصولگرایان باقی نمی‎‌‎گذاشت و با وجود اینکه زمزمه‎‌‎های کاندیداتوری چهره‎‌‎هایی مانند سید محمد جهرمی و مصطفی پورمحمدی به گوش می‎‌‎رسید، اما احمدی‎‌‎نژاد گزینه نهایی بود و حتی به‎‌‎نظر می‎‌‎رسید کاندیداتوری محسن رضایی هم نمی‎‌‎تواند خدشه‎‌‎ای به این اجماع تاریخی وارد کند.
دراین میان فروردین‎‌‎ماه1388 که ازسوی رهبرانقلاب به‎‌‎عنوان سال اصلاح الگوی مصرف نامگذاری شد و فوت بانو خدیجه ثقفی همسر امام‎‌‎خمینی (ره) اخبار را تحت‎‌‎الشعاع قرار داده بود، درحالی آغاز شد که تب انتخابات بالا گرفته و صحنه رقابت تاحدود زیادی مشخص شده بود. از میان 476نفری که برای کاندیداتوری دهمین دوره انتخابات ریاست‎‌‎جمهوری ثبت‎‌‎نام کرده بودند، 4نفر از سوی شورای‎‌‎نگهبان تأیید صلاحیت شدند؛ محمود احمدی‎‌‎نژاد رئیس دولت نهم، میرحسین موسوی نخست‎‌‎وزیر دوران جنگ، محسن رضایی فرمانده کل سپاه در دوران جنگ و دبیر مجمع تشخیص مصلحت نظام و مهدی کروبی رئیس مجلس جنجالی ششم. قرار بر این شد برای نخستین‎‌‎بار باهدف معرفی بهتر برنامه کاندیداها، برنامه‎‌‎های تلویزیونی در قالب مناظره‎‌‎های انتخاباتی ترتیب داده شود، اما کمتر کسی گمان می‎‌‎کرد این مناظره‌ها به‎‌‎نوعی هنجارهای عمومی و خطوط قرمز را درنوردد و حتی از عوامل تأثیرگذار بر تنش‎‌‎های انتخاباتی شود.
 از 12تا 18خردادماه هرشب دو کاندیدا مقابل یکدیگر می‎‌‎نشستند و داغ‎‌‎ترین بحث‎‌‎ها مطرح می‎‌‎شد که اوج آن در 13خرداد بود و مناظره تاریخی احمدی‎‌‎نژاد - موسوی. وقتی پس از مناظره احمدی‎‌‎نژاد به‎‌‎همراه مشایی و بر فراز نیسان آبی، از جام‎‌‎جم خارج می‎‌‎شدند گمان داشتند فاتح مناظره هستند، اما دو جریان کلی در پس این مناظره ماندگار شکل گرفت؛ یک طرف مناظره را عرصه‎‌‎ای برای اظهارات دروغ و بی‎‌‎اساس دانستند و طرف مقابل افشای جریان فساد و اشرافیت را کلید پیروزی رئیس دولت نهم می‎‌‎دانست. حاشیه‎‌‎های این مناظره تا 22خرداد و حتی پس از آن ادامه داشت؛ نام بردن از هاشمی‎‌‎رفسنجانی در این مناظره به نامه وی به رهبرانقلاب انجامید که به «نامه بی‎‌‎سلام» معروف شد.
در روزهای منتهی به 22خرداد، تب انتخابات در خیابان‎‌‎های تهران به نقطه جوش رسیده بود و حواشی رقابت‎‌‎های انتخاباتی مانند تشکیل کمیته صیانت از آرا و افشاگری‎‌‎های ریز و درشتی که ازسوی دو جناح انجام می‎‌‎شد، هم نگران‎‌‎کننده بود و هم از مشارکت کم‎‌‎سابقه‎‌‎ای خبر می‎‌‎داد. در این دوره بیش از46میلیون نفر واجد شرایط رأی دادن بودند و حدود 39میلیون و 371هزارنفر (معادل 84.83درصد) درانتخابات شرکت کردند که پس از همه‎‌‎پرسی جمهوری‎‌‎اسلامی در سال 1358(98درصد) بی‎‌‎سابقه بود. 
شمارش‎‌‎آرا نشان می‎‌‎داد احمدی‎‌‎نژاد با کسب بیش‎‌‎از 24میلیون رأی (معادل 62.63درصد) دوباره رئیس‎‌‎جمهور شده‎‌‎است و میرحسین‎‌‎موسوی حدود 13میلیون (معادل 33.75درصد) رأی آورده و آرای رضایی و کروبی روی هم به 4درصد نمی‎‌‎رسد. این نتایج با اعتراض سه کاندیدای دیگر و طرح ادعای تقلب مواجه و ازسوی موسوی و کروبی با جدیت بیشتری پیگیری شد و هواداران آنها نیز روزهای 23و24خرداد در تهران و برخی شهرهای کشور دست به اعتراضات خیابانی زدند.
حاشیه‎‌‎ها و اعتراضات سیاسی و خیابانی به نتایج انتخابات ادامه داشت تا اینکه رهبرانقلاب در خطبه‎‌‎های نمازجمعه 29خردادماه با تقدیر از احساس مسئولیت ملت برای سرنوشت کشور، با اشاره به مزایا و معایب مناظره‎‌‎های انتخاباتی، از هاشمی‎‌‎رفسنجانی و ناطق‎‌‎نوری دلجویی کردند و خواستار پیگیری شبهات انتخاباتی از مجاری قانونی شدند. ایشان از اردوکشی‌‎‌‎های خیابانی پس از انتخابات انتقاد کردند و خطاب به معترضان گفتند: «من از همه می‎‌‎خواهم به این روش خاتمه بدهند. این روش، روش درستی نیست. اگر خاتمه ندهند، آن‎‌‎وقت مسئولیت تبعات آن، هرج و مرج آن، به‎‌‎عهده‎‌‎ آنهاست». 
در تابستان داغ1388 اعتراضات خیابانی ادامه یافت و حتی آخرین خطبه هاشمی‎‌‎رفسنجانی که در 26تیرماه و با حضور موسوی و کروبی و جمع زیادی از هواداران آنها برگزار شد و حاشیه‎‌‎هایی را به‎‌‎همراه داشت هم نتوانست گرهی بگشاید. در میانه‎‌‎های مرداد هم مراسم تنفیذ حکم ریاست‎‌‎جمهوری محمود احمدی‎‌‎نژاد با غیبت برخی چهره‎‌‎های سیاسی ازجمله هاشمی‎‌‎رفسنجانی، برگزار شد تا دولت دهم به‎‌‎صورت رسمی فعالیت خود را آغاز کند. حواشی انتخابات درطول پاییز هم ادامه‎‌‎ یافت تا اینکه عاشورای1388 در ابتدای زمستان (6دی‎‌‎ماه) سبب شکل‎‌‎گیری نقطه عطفی در روند حوادث آن سال شد؛ برپایی تجمع‎‌‎هایی در اعتراض به نتایج انتخابات در تعدادی از شهرهای کشور و به‎‌‎ویژه تهران و انجام برخی رفتارهای هنجارشکنانه، موج گسترده‎‌‎ای از محکومیت‎‌‎ها را به‎‌‎دنبال شد و به راهپیمایی روز 9دی انجامید که آن را نقطه پایانی بر جنجال‎‌‎های انتخاباتی سال1388 ارزیابی می‎‌‎کنند.