سینما
نسل تازه‌ای می‌آید
ظهور فرهادی، نعمتالله، شهبازی و موتمن
سعید مروتی
سینمای ایران از ابتدای دهه 80 به مرور تن به تغییر نسل میدهد. درحالیکه فیلمسازان دهه 60 در صحنه حاضرند و نسل اولیها هم به تناوب فیلم میسازند، نسل تازه‌ای از کارگردانها از راه میرسند و با فیلم‌هایشان امیدهایی را زنده میکنند. وقتی در بهمن81 بیشتر فیلمسازان شاخص در جشنواره فجر فیلمی ندارند، در غیبت بزرگان، فیلمسازان جوان آبروداری میکنند. بهنظر میرسید سینمای ایران آماده تغییر نسل میشود. سینمایی که با تغییر مدیران و آمدن محمد مهدی حیدریان و علیرضا رضاداد، قرار بود کنترل شدهتر و کم دردسرتر به حرکتش ادامه دهد. این را میشد از تغییر لحن فیلمهای ایرانی هم کاملا حس کرد. مقایسه فیلمهای ابتدای دهه 80 با فیلمهای انتهای دهه 70، نشاندهنده این موضوع است که سیاست‌زدایی از سینمای ایران در دستور کار مدیران قرار گرفته است. اتفاقی که در سطح جامعه هم رخ داده و آن شور و هیجان سالهای اول اصلاحات جای خود را به سکون و یاس داده بود. سینمای ملتهب اجتماعی، سیاسی در سال82 دیگر محلی از اعراب نداشت. مهمترین نشانهاش هم اکران نسخه مخدوش «خانهای روی آب» فرمان‌آرا بود. فیلم برگزیده جشنواره بیستم فجر، یک سال پشت خط اکران ماند و سرانجام هم با ممیزی فراوان روی پرده آمد. سال82 هنوز دولت اصلاحات بر سر کار بود ولی بهنظر میرسید در حوزه فرهنگ، زور مخالفان چربیده است و با حضور مدیران فرهنگی محافظه‌کار، کوشیده شده از حساسیتهای ایجاد شده در دوران وزارت مهاجرانی، فاصله گرفته شود.
سینمای ایران در سال82 مشکل کاهش مخاطبان را بهصورتی جدیتر از سالهای قبل حس کرد.
«توکیو بدون توقف» پرفروشترین و پرتماشاگرترین فیلم سال82در مقایسه با صدرنشین گیشه81، بیش از نیم میلیون نفر ریزش تماشاگر داشت. تنها 3فیلم به مرز یک میلیون تماشاگر رسیدند (توکیو بدون توقف، «عروس خوش قدم» و «دنیا») و فاصله فیلم چهارم جدول گیشه(«دختر ایرونی» با حدود 995هزار تماشاگر) و فیلم پنجم جدول («دیوانهای از قفس پرید» با 573 هزار تماشاگر) نجومی است. زمزمههای تعطیلی سینماها بهخصوص در شهرستانها از این سال جدیتر به گوش میرسد و بحران مخاطب به شهادت آمار که از کاهش چشمگیر سینماروها حکایت دارد، تبدیل به چالشی جدی میشود.
سینمای سال82 سینمایی نیست که حساسیت چندانی را در جناح راست ایجاد کند. البته رسانههای راستگرا طبق عادت، نگاه انتقادیشان به سینمای ایران را حفظ میکنند ولی سطح انتقادها قابل مقایسه با دوران مهاجرانی نیست.
دستاوردهای سینمای ایران در اکران82 که از نسل اولیها فقط یک نماینده حاضر است (خانهای روی آب بهمن فرمان‌آرا) و دهه شصتیها حضور ناامیدکنندهای دارند(«فرش باد» و «گاهی به آسمان نگاه کن» کمال تبریزی، «بانوی من» مهدی صباغ‌زاده، «واکنش پنجم» تهمینه میلانی و...) از راه رسیدن نسل تازه است. پرویز شهبازی و فیلم «نفس عمیق» پدیده اکران 82و فیلم محبوب منتقدان و سینمایی‌نویسان جوان است که لحن یاس‌آلود و حال و هوای تلخ و تیره این فیلم جوانانه را بهشدت دوست دارند. «رقص در غبار» نخستین فیلم اصغر فرهادی هم سویهای دیگر از رئالیسم اجتماعی را به نمایش میگذارد و مقدمهای است بر ظهور استعدادی تازه که در سالهای بعد به مهمترین فیلمساز سینمای ایران تبدیل میشود. «شبهای روشن» فرزاد موتمن بهعنوان عاشقانهای آرام توجه نسل جوان را بهخود جلب میکند و در سالهای بعد بیشتر دیده میشود. فیلم با اکران طولانی مدت در سینماهای محدود (عصر جدید و سپیده) مخاطب خود را مییابد و نشان میدهد روشهای قدیمی اکران فیلم هنری همچنان میتواند جواب دهد.
در انتهای سال82 «بوتیک» نعمتالله بهعنوان پدیده جشنواره بیست و دوم چراغ اکران را روشن میکند؛ دستیار سابق مسعود کیمیایی با گروه بازیگران فیلم ناامیدکننده دستیار سابق بهرام بیضایی(زمانه ساخته حمید صلاحمند) و با مصالح یک فیلم «دختر - پسری» یکی از خوش پرداختترین آثار اجتماعی سینمای ایران را در ابتدای دهه 80میسازد. بوتیک نشانهای آشکار از ظهور کارگردانهای خوش فکر و تازه نفس است؛ کارگردانهایی که شناخت‌شان از فضای اجتماعی به روزتر و فیلم‌هایشان پرطراوتتر از اسلافشان است.
