تنها بنای باقیمانده از «قصر قاجار»، این روزها در بوستان قصر پذیرای علاقه‌مندان به تاریخ است
کوشک فتحعلی‌شاه؛ بازمانده روزگار خرم‌آباد
سال‌های سال پیش در زمان سلطنت فتحعلی‌شاه قاجار، این شاه قاجاری تصمیم گرفت در زمینی که آن زمان به «بستان خرم‌آباد» معروف بود، برای خودش یک قصر بسازد. این قصر 2.5 طبقه‌ای که در سال دوم سلطنت فتحعلی‌شاه قاجار ساخته شد، رفیع‌ترین ساختمان تهران لقب گرفت. اما شاهان قاجاری بعد از فتحعلی‌شاه کمتر به این کاخ ییلاقی روی خوش نشان دادند تا جایی که رفته‌رفته بر اثر بی‌توجهی و باد و باران تخریب شد. چندی بعد هم که نوبت به حکومت پهلوی‌ها رسید. رضاشاه در محدوده این کاخ، زندان قصر را بنا کرد و به این ترتیب قصر فتحعلی‌شاه قاجار رسما از بین رفت. اما از میان بناهای این قصر، یک کوشک از همه تخریب‌ها جان سالم به‌در برد و خودش را به امروز رساند! کوشکی که امروز در میانه پارک قصر و در کنار آبنمای این پارک قرار دارد و بازدید از آن در روزهای تعطیلی مراکز فرهنگی و تفریحی شهر، امکانپذیر است.
یادگاری از قصر فتحعلی‌شاه
داستان کوشک فتحعلی‌شاه را باید از زمان ساخت قصر قاجار شروع کنیم؛ یعنی سال 1177هجری شمسی. ماجرا از این قرار است که حدود 222سال پیش هوای خوب و گذر 2رشته قنات «مخلص‌آباد» و «مبارک‌آباد» از محدوده بستان خرم‌آباد، فتحعلی‌شاه قاجار را به تقاطع جاده قدیم شمیران و خیابان عباس‌آباد امروزی کشاند تا آنجا بر فراز تپه‌ای رفیع، برای خودش یک کاخ ییلاقی بسازد. در کتاب «مآثرالسلطانیه» در ذکر وقایع سال 1231هجری قمری، یعنی سالی که فتحعلی‌شاه قصد کرد کاخ ییلاقی‌اش را بسازد، آمده: «در این سال رأی جهان‌آرای پادشاه اقتضای آن کرد که قطعه زمینی عبیرآگین را که در نیم‌فرسنگی شهر طهران واقع بود، باغی چون باغ خلد برین، مشحون به انواع اشجار و ریاحین ساخته و بر ذروه تلی، چون توده عنبرسارا که در آنجا واقع بود، سرایی دلگشا سازند، حکم قضا، امضاء نافذ گشت...». به این ترتیب این کاخ در دومین سال سلطنت فتحعلی‌شاه قاجار تماما به‌دست شاهزاده‌های قجری ساخته شد و شاه می‌توانست از بلندای قصر 5/2طبقه‌اش، تمام تهران قدیم را نظاره کند. اما این قصر باشکوه که عنوان رفیع‌ترین ساختمان تهران در دوره فتحعلی‌شاه را از آن خود کرده بود، با خشت درست شده بود و از آنجا که آجر نقش کمرنگی در مصالح آن داشت، در دوره شاهان بعدی رفته‌رفته دچار آسیب شد و از بین رفت تا اینکه در روزگار حکومت پهلوی‌ها به‌کلی جای خودش را به زندان قصر داد. اما یک تکه از قصر روزگار دور این محدوده هنوز هم باقی است که به آن کوشک فتحعلی‌شاه گفته می‌شود.
بنای 150ساله؟
اگرچه این کوشک را ادامه قصر قاجار دوره فتحعلی‌شاه می‌دانند، اما برخی مورخان و تهران‌شناسان با استناد به پوشش سقف آن می‌گویند احتمالا این بنا در دوره ناصرالدین‌شاه قاجار ساخته شده است. درباره معماری این کوشک باید گفت که تا دوره ناصرالدین‌شاه، پوشش سقف و شیروانی در ایران وجود نداشته و ناصرالدین‌شاه در سفر به اروپا با شیروانی آشنا شده و متوجه می‌شود استفاده از این تکنولوژی به حفظ بناها از باد و باران کمک می‌کند. وجود خرپا و خرک در سقف این کوشک باعث شده تا بتوانیم به‌وجود شیروانی در آن پی ببریم و با این حساب این احتمال قوت می‌گیرد که کوشک قصر قاجار احتمالا به دوره ناصرالدین شاه اختصاص دارد. به هر حال این عمارت چه در دوره فتحعلی‌شاه قاجار ساخته شده باشد و چه عمر آن به روزگار ناصرالدین‌شاه قاجار برسد، بیش از 150سال عمر کرده و یکی از آثار باستانی و میراث فرهنگی کشورمان به‌حساب می‌آید.
هشت‌ضلعی صدمتری
اگر می‌خواهید بیشتر درباره معماری کوشک فتحعلی‌شاه بدانید، باید بگوییم این عمارت هشت‌ضلعی مساحتی حدود 100مترمربع دارد. درواقع این بنای به‌جا مانده از قصر قجر یک اتاق کوچک چندوجهی است که با هشت‌ستون بنا شده و نقش آلاچیق امروزی را برای شاهان قاجاری ایفا می‌کرده! همچنین کوشک فتحعلی‌شاه، یک زیرزمین دارد که از زمان ساخت موزه زندان قصر تا مدتی بعد از انقلاب از این زیرزمین به‌عنوان انبار تاسیسات و انبار سیمان استفاده می‌شده.
تعمیر چندباره کوشک فتحعلی‌شاه
بنای منحصربه‌فرد باقیمانده از روزگار حکومت قاجاریه برای اینکه کماکان سرپا بماند، بارها و بارها مورد تعمیرات جزئی و کلی قرار گرفته است. این عمارت قدیمی زیبا که در سال‌های 1382 و 1390 مرمت شده، در ابتدای دهه90 متأسفانه مورد بی‌توجهی و بی‌مهری مسئولان قرار گرفت و به پاتوقی برای معتادان تبدیل شد! این آلاچیق قاجاری تا همین 3-2سال پیش با سقف ریخته، دیوارهای سیاه‌شده از آتش اعتیاد و یادگاری‌هایی که تن خسته‌اش را زخمی کرده بودند، یکی از آثارهای باستانی گمشده در قلب پایتخت به‌حساب می‌آمد که در سال1397 پس از تعمیرات اساسی، شکل و شمایل زیبایی به‌خود گرفت و حالا با شکوه و صلابت بیش از صدوپنجاه ساله‌اش، به یکی از جاذبه‌های گردشگری پارک قصر تبدیل شده است.
یکی از 2بنای به‌جا مانده
اما اگر بپذیریم که این بنا ادامه قصر قجر فتحعلی‌شاه قاجار است، باید بگوییم هم‌اکنون فقط 2بنای فتحعلی‌شاهی در پایتخت وجود دارد که یکی از آنها همین کوشک فتحعلی‌شاهی است. همانطور که گفته شد بناهای دوره فتحعلی‌شاه قاجار عمدتا با خشت ساخته می‌شدند، برای همین خیلی زود از بین می‌رفتند. به همین دلیل از تمام عماراتی که در دوره حکومت فتحعلی‌شاه قاجار در تهران ساخته شد، فقط 2بنا باقی مانده که یکی در موزه هنرهای ملی و دیگری همین کوشک فتحعلی‌شاه در پارک قصر است.
رد پای کوشک قاجار در سفرنامه مادام کارلا سرنا!
مادام کارلا سرنا، جهانگرد ایتالیایی قرن نوزدهم است که همزمان با سلطنت ناصرالدین‌شاه برای سفر به ایران آمد و در این سفر قصر قجر را از نزدیک مشاهده کرد. در بخشی از سفرنامه این بانوی جهانگرد به‌طور کاملا اختصاصی به کوشک فتحعلی‌شاه اشاره شده که در ادامه خواهیم خواند: «مقابل این قصر باغی است به وسعت 600متر درازا و 400متر پهنا که خیابان‌های مشجر بزرگی به موازات هم از میان آن می‌گذرد. تعداد زیادی بوتههای گل سرخ و گل یاس و درختان مختلف مانند هلو -که این میوه در ایران بسیار مرغوب است- و میوه‌های مختلف دیگر، منظره دلپذیر و چشم‌نوازی به آن باغ داده است. شاخه‌های مو یا انگورهای درشت بی‌دانه، تا پشت‌بام رفته و دور تا دور باغ را فرا‌گرفته‌اند. چندین حوض و فواره به همه‌‌چیز در این محیط، زندگی و شادابی می‌بخشند و گل باغچه‌ها را همیشه‌تر و تازه نگه می‌دارند. در وسط باغ، بر بالای چهار ستون مرمری ظرفی، کوشک زیبایی ساخته و با گنبد مُطبق، روی آن را پوشانده‌اند.»
بازدید؛ هر 24ساعت شبانه‌روز!
آخرین بازمانده قصر قاجار، در فضای 5هکتاری بوستان قصر قرار دارد؛ فضایی که خارج از باغ‌موزه قصر است و به همین دلیل یک پارک محلی به‌حساب می‌آید. درواقع این پارک برخلاف باغ موزه در ورودی ندارد و به همین دلیل امکان مراجعه به آن هر روز هفته و در هر ساعت از شبانه‌روز امکانپذیر است. اگر می‌خواهید از این آلاچیق شاهان قاجاری در محدوده مرکزی تهران دیدن کنید، می‌توانید از بزرگراه شهید صیاد شیرازی، خودتان را به خروجی پلیس شریعتی برسانید و با گذر از میدان پلیس، به پارک بالادست باغ‌موزه قصر بروید.
