یادداشت/ آب، نوبه افتاد!

مهدی حاجی‌کریم، فرشته بهرامی

باغستان سنتی قزوین چیزی نزدیک به 12هزار باغ‌چاله است با ریخت و قیافه‌های مختلف، سه توک، اوش قولاخ یا چهارگوش، خوله چَم، دراز نردبانی و شکل‌های دیگر که دورتادورش را مرز خاکی گرفته تا بتواند آب را مثل چاهچه توی خودش نگه دارد. باغ‌چاله‌ها پیش از صنعتی‌شدن قزوین (دهه40) عین یک شال، متصل چهار دور شهر را گرفته بودند و حالا مثل نعل از سه طرف شهر را بغل کرده و جان زده‌اند. اهل باغستان به این پهنه پرروزی می‌گویند بیابان یا صحرا.
صحرا چشمه ندارد. بیابانی‌ها و صحراکاران همه امیدشان به برف و باران کوه‌های پشت سر شهر است؛ اصلا اگر کوه‌ها نباشند صحرا و بیابان هم نیست. برف و باران همین کوه‌ها بوده‌اند که هار شده‌اند و هزاران هزار سال توی رودخانه‌ها صدا کرده‌اند و سیل راه انداخته‌اند. آدم‌های قدیم دست‌کم از هزار و خرده‌ای سال پیش مهارش کرده‌اند و از همچون خطری یک فرصت سبز و خرم ساخته‌اند و از دشت و بیابان گرم و ترک‌خورده قزوین، باغستان عمل آورده‌اند.
گذشتگان دست‌کم از هفت، هشت، ده قرن پیش برای آب پنج رودخانه فصلی اَرنجک، دیزَج یا بازار، زوار، دَلیچای و وَشته نقشه ریخته‌اند. آب را بین محل‌ها سهم کرده‌اند و «مهجات اودیه قزوین» را در طوماری که مهر تاریخ نگار حمداله‌مستوفی پای آن خورده نوشته‌اند یا دقیق‌تر بگوییم، بازنویسی کرده‌اند. معلوم کرده‌اند هر محل یا فند چند هنگام حقابه دارد و مطابق آن به باغستان آب رسانده‌اند.
به‌جز دلیچای و وشته که معلوم نمی‌کند چه وقت راه می‌افتد، آب مابقی رودخانه‌ها از 15دی‌ماه دوره می‌افتد و تا آخرهای بهار با چند روز پس و پیش ادامه دارد.
رودخانه ارنجک از شجاع‌الدین و پَختَه‌کوه و یکی دو کوه دیگر روستای زرشک آب می‌گیرد و از 15دی‌ماه تا 28اردیبهشت از آن ارنجک‌خورهای باغستان قزوین است؛ دوروبر 900هکتار.
رودخانه بازار از برف ارتفاعات سلطان‌ویس و آله‌تر و دیلک‌ها و چشمه‌های روستای الولک زنده است و آبش از 15دی‌ماه تا 7خرداد‌ماه در اختیار باغ‌های بین جاده تاکستان تا جاده بویین زهراست؛ تقریبا 675هکتار.
رودخانه زوار از پای قله برف‌گیر مارال راه می‌افتد و از 15دی‌ماه تا 19اردیبهشت‌ماه حقابه 460هکتار از محل‌های غرب باغستان قزوین است.
آب دلیچای از هر وقت که یخ باز شود و آب راه بیفتد تا 19اردیبهشت که پنجاه‌بدَر قزوینی‌ها باشد از آن 600هکتار از باغ‌هاست.
رودخانه وشته از برف تپه ماهورهای روستای اردبیلک جان می‌گیرد و بی‌خبر می‌آید؛ نیست سربندش نزدیک ست! آب وشته چیزی نزدیک به 200هکتار از باغستان را می‌لیسد و بعد از ده پانزده روز خشک می‌شود.
خداخدا می‌کنیم در زمستان و بهار ترسالی‌های پیش رو، هزارها باغ‌چاله صحرای قزوین تا گلو بخورند، از آب درآیند و خاک آب نمانند.
امسال اسفند 30روزه است. امروز شانزدهم دی‌ماه99 است؛ آب دوره افتاد.

* منبع: صفی‌نژاد، جواد، تحلیل و تفسیر طومار آبیاری قرن هشتم قزوین، تهران، انتشارات مؤسسه گنجینه ملی آب ایران، 1383