فیلمساز خاص، مخاطب عام

شاهرخ شانجانی_روزنامه‌نگار

فیلمساز نخبه‌گرای سینمای ایران، در 2دوره متفاوت، شاهد اکران عمومی آثارش بود. در سینمای قبل از انقلاب، بیضایی فیلمساز مخاطب خاص است با اکران کوتاه و محدود و ناموفق که بخشی از این ناکامی محصول شرایط نامطلوب و بد‌اقبالی است. در سال‌های بعد از انقلاب، بیضایی مثل دیگر هم‌نسلانش سال‌هایی طولانی را پشت‌سر می‌گذارد تا به امکانی به نام اکران عمومی دست یابد. میان آخرین اکران فیلمی از بیضایی در قبل از انقلاب تا نخستین نمایش عمومی فیلمی از او در سال‌های پس از انقلاب، یک‌دهه فاصله وجود دارد. در این 10 سال اتفاقا بیضایی کم‌کار نبوده و ۴فیلم ساخته که ۲ فیلم (چریکه تارا و مرگ یزدگرد) هرگز اکران عمومی نمی‌شوند. یک فیلم (باشو غریبه کوچک) با ۴سال تأخیر روی پرده می‌آید و در نهایت این «شاید وقتی دیگر» است که طلسم ده‌ساله را می‌شکند. بیضایی در طول ۴دهه حضور در سینمای ایران، با وجود شهرتش به‌عنوان فیلمسازی نخبه‌گرا، 2 فیلم پر‌تماشاگر در دهه‌های 60 و 70 در کارنامه دارد.

رگبار
پرتماشاگر‌ترین فیلم قبل از انقلاب بیضایی 

رگبار محصول سال۱۳۵۰ ، پس از درخشش در نخستین جشنواره جهانی فیلم تهران، در سال۱۳۵۱ اکران عمومی می‌شود. این تنها فیلم بیضایی در دهه 50 است که گروه سینمایی در اختیارش قرار می‌گیرد (غریبه و مه و کلاغ تنها در یک سینما اکران شدند). همه امیدهای باربد طاهری، تهیه‌کننده فیلم برای موفقیت رگبار نقش برآب می‌شود و در نهایت به‌علت بدهکاری به زندان می‌افتد. البته زندان‌رفتن باربد طاهری را ماجرایی برای لطمه‌زدن به‌خودش می‌داند و معتقد است که طاهری به‌دلیل بدهی برای فیلمی دیگر، دچار مشکل شده بود نه رگبار. به هر حال رگبار تنها یک هفته در اکران اول تهران روی پرده ماند. 400هزار‌تومان فروش، انتظار سینماداران را برآورده نکرد تا فیلم از پرده پایین بیاید. با توجه به متوسط بهای بلیت، فیلم بیضایی حدود ۲۰۰هزار نفر در اکران اول تهران تماشاگر داشت. رگبار با همین میزان تماشاگر، پر‌مخاطب‌ترین فیلم بیضایی در دهه50 است.

غریبه و مه 
اکران مهجور در کاپری

فیلم غریبه و مه پس از طی‌کردن مسیری طولانی، به‌عنوان تولیدی دشوار و پرهزینه، سال۵۴ در سینما کاپری (بهمن) اکران می‌شود. در آن سال‌ها، سینما کاپری، پاتوق دوستداران فیلم‌های موج نو بود ولی غریبه و مه در طول 2هفته نمایش عمومی تنها ۲۵۰‌هزار تومان می‌فروشد و ۱۰۰‌‌هزار نفر به تماشایش می‌نشینند. غریبه و مه فرم‌گرا‌ترین فیلم بیضایی در سال‌های قبل از انقلاب است.

کلاغ
پایان اکران قبل از انقلاب

کلاغ با فضایی ملموس‌تر و به‌عنوان اثری شهری به نوعی در امتداد فیلم رگبار قرار می‌گیرد. فیلم محصول سال۵۶ است. در اکران آشفته سال۵۷ که هم سینماداران با دولت دچار اختلاف هستند و کار به اعتصاب و تعطیلی سینماها می‌کشد و هم جامعه ملتهب شده و آتش انقلاب به مرور شعله‌ور می‌شود، قرار است با اکران کلاغ، فصل تازه‌ای از اکران فیلم‌های ایرانی آغاز شود. کلاغ با چنین امیدها و آرزوهایی از ۱۱‌آبان در سینما بلوار اکران عمومی می‌شود ولی بعد از رخدادها و درگیری‌های روزهای ۱۳ و ۱۴ آبان، سینماها تعطیل می‌شوند تا فیلم بیضایی تنها ۳روز بر پرده دوام بیاورد. اینطور که جمال امید در تاریخ سینمای ایران روایت کرده، فروش کلاغ در همان اکران سه‌روزه خوب و امید‌بخش بوده و شاید اگر فیلم در زمانی مناسب به نمایش درمی‌آمد، پرمخاطب‌ترین فیلم بیضایی در سال‌های قبل از انقلاب می‌شد.

شاید وقتی دیگر 
استقبال تماشاگر دهه60

10سال پس از اکران کوتاه‌مدت کلاغ و پس از ساخت ۳ فیلم که موفق به دریافت پروانه نمایش نمی‌شوند، سرانجام شاید وقتی دیگر با درجه کیفی الف پروانه می‌گیرد و روی پرده می‌رود. با توجه به زمان طولانی شاید وقتی دیگر فیلم عملا یک سانس را از دست می‌دهد ولی با این همه، استقبال از فیلم در اکران اول تهران قابل‌قبول است. شاید وقتی دیگر به‌دلیل هزینه بالای تولیدش، دست‌کم در سال اول اکرانش فیلم سودآوری برای تهیه‌کنندگانش نبود ولی نمایش عمومی فیلمی از بیضایی پس از گذشت یک دهه، اتفاق مهمی بود و طبقه متوسط به‌عنوان مخاطب هدف بیضایی، از فیلم استقبال به عمل آورد. در اکران سال۶۷، یک میلیون و ۹۴‌هزار و ۵۵۹ نفر به تماشای فیلم بیضایی نشستند.

باشو غریبه کوچک 
اکران پس از پایان جنگ

باشو غریبه کوچک، محصول سال۶۴ پس از پایان جنگ تحمیلی، پروانه نمایش می‌گیرد و اکران می‌شود. فیلم از اسفند ۶۸ روی پرده سینماها می‌رود و تا بهار ۶۹ اکرانش ادامه می‌یابد. ۷۷۳هزار و ۹۵۵ نفر فیلم بیضایی را در اکران اولش می‌بینند. باشو به‌عنوان محصول کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان و به‌عنوان یکی از مهم‌ترین فیلم‌های سینمای ایران با مضمونی مرتبط با جنگ، بیهوده ۴ سال پشت خط اکران می‌ماند و شاید اگر زودتر روی پرده می‌آمد، سینماروهای بیشتری هم جذب می‌کرد. باشو غریبه کوچک، به‌عنوان محبوب‌ترین و دوست‌داشتنی‌ترین فیلم بیضایی، در تلویزیون بیشتر دیده شد و مورد توجه قرار گرفت.

وقتی همه خوابیم
شکست در گیشه

 آخرین فیلم بهرام بیضایی پس از نمایش در بیست‌وهفتمین جشنواره فیلم فجر و گرفتن چند جایزه، روی پرده سینماها آمد. وقتی همه خوابیم در برنامه اکران نوروز ۸۸ قرار گرفت؛ اکرانی که در آن «اخراجی‌ها ۲» ده‌نمکی رکورد گیشه را شکست. وقتی همه خوابیم با حدود ۲۳۸هزار نفر تماشاگر، کم‌مخاطب‌ترین فیلم بیضایی در سال‌های بعد از انقلاب است. به این ترتیب آخرین فیلم بیضایی با برخورد سرد سینماروها و انتقادات تند منتقدان و روزنامه‌نگاران مواجه می‌شود. درحالی‌که در دهه50 اگر مثلا غریبه و مه مورد توجه تماشاگر قرار نمی‌گرفت، منتقدان به ستایش از آن می‌پرداختند. در انتهای دهه 80 همه‌‌چیز تغییر کرده بود. درحالی‌که فیلم قبلی بیضایی مورد توجه تماشاگر و منتقد قرار گرفته بود، بازگشت استاد پس از ۸ سال غیبت، چندان با استقبال مواجه نشد.

مسافران 
غافلگیری در اکران

چند‌ماه پس از موفقیتی تمام‌عیار در دهمین جشنواره فیلم فجر و دریافت چندین سیمرغ بلورین، مسافران روی پرده سینماها آمد و فروش پایین‌تر از حد انتظارش همه را غافلگیر کرد. در سال۷۱، تنها ۵۱۴هزار و ۹۵۱نفر به تماشای فیلم ستایش‌شده بیضایی شتافتند. مطابق معمول فیلم‌های بیضایی، مسافران بیشتر در تهران بیننده داشت تا شهرستان‌ها. در فاصله نمایش فیلم در جشنواره فجر و اکران عمومی، بیضایی سر حذف تکه‌ای از مسافران با وزارت ارشاد به مشکل برخورد.10سال بعد نسخه مطلوب فیلمساز، دوباره اکران شد.

سگ‌کشی 
پرفروش‌ترین فیلم تهران در سال ۸۰

«فیلمی از بهرام بیضایی پس از 10سال»؛ سگ‌کشی با چنین شعار تبلیغاتی‌ای پا به اکران ۸۰ گذاشت. فیلم محصول دوران اصلاحات است و بیضایی امکان بیشتری برای انتقاد اجتماعی و به تصویر‌کشیدن یک دوران یافته. ریتم پر‌کشش و جذاب فیلم و میزان استقبال تماشاگران بیست و نهمین جشنواره فیلم فجر، آینده اکران عمومی سگ‌کشی را امیدوار‌کننده نشان می‌داد ولی کمتر کسی فکر می‌کرد که سگ‌کشی پرفروش‌ترین فیلم سال در اکران تهران شود. فیلم پس از کش‌و‌قوس‌هایی میان بیضایی و بهروز هاشمیان (که به‌صورت مشترک با بیضایی تهیه فیلم را برعهده داشت) روی پرده آمد و نزدیک به یک میلیون نفر به تماشایش شتافتند. صدر‌نشینی فیلمی از بیضایی در گیشه تهران، به ارتقای سلیقه تماشاگر هم تعبیر شد.