آجرهای باستانی از ژنو به تهران رسید

محمدباریکانی- خبر‌نگار

۴۹ قطعه از آجرهای لعابدار منسوب به محوطه باستانی «قلایچی» بوکان که اوایل انقلاب به‌شکل غیرمجاز از کشور خارج شده بود، پس از پیگیری‌های چندساله معاونت میراث‌فرهنگی، اداره‌کل حقوقی و امور بین‌الملل وزارت میراث‌فرهنگی و دستگاه دیپلماسی کشور از اروپا به ایران بازگردانده شد. این خبر را علی‌اصغر مونسان، وزیر میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی کشور صبح دیروز اعلام کرد. وزیر میراث‌فرهنگی حتی گفته است که این آثار در اختیار یک خانواده ایرانی مقیم سوئیس بوده که علاقه‌مند به فروش آنها بودند.
 اما داستان آجرهای لعابدار قلایچی بوکان چیست و این اشیا چگونه و در چه سال‌هایی از ایران خارج شدند و توقیف آنها چه زمانی انجام شد؟ پیگیری‌های همشهری از اشیای تازه مسترد شده به ایران بیانگر آن است که تلاش‌‌ها برای ترخیص آجرهای لعابدار قلایچی بوکان در گمرک جمهوری اسلامی ایران ادامه دارد.

هنر ماناها
آجرهای لعابدار قلایچی بوکان متعلق به عصر آهن3و زمانی است که عیلامی‌ها دوران عیلام نو را در خوزستان، آشوری‌ها دوران باستانی خود را در عراق و اورارتوها حکومت خود در ترکیه را ادامه می‌دادند. قلایچی بوکان اما محل حکومت مانا‌ها در ایران بود؛ اقوامی که بعدها با استقرار مادها در ایران بخشی از جامعه مادها شدند. آنها حدود 300سال پیش از هخامنشیان در مناطق مرزی ایران، عراق و ترکیه مستقر بودند و آثار هنری‌شان به گفته باستان‌شناس‌ها از کیفیت بالایی برخوردار بود. محدوده حکومت مانایی‌ها شمال‌غرب ایران بود. مرزهای آنها از شمال به دریاچه ارومیه، از جنوب به دریاچه زریوار، از غرب به مرز امروزی ایران و عراق و از شرق به رود قزل اوزن و به مرز کردستان تا زنجان امروزی می‌رسید. آثار باکیفیت فراوانی از هنر مانایی در ربط سردشت، قلایچی بوکان و زیویه سقز به‌دست آمده است.
مانا‌ها علاقه زیادی به استفاده از نقوش هندسی، نقش‌های جانوری و نقوش ترکیبی انسانی و جانوری داشتند. اسب‌های بالدار، نقوش جانوری با سر انسان و... همگی در هنر مانایی به بهترین کیفیت طراحی و ساخته شده‌اند. کتیبه داریوش هخامنشی که به مناسبت ساخت کاخ آپادانا در شوش به نگارش درآمده است، به خوبی مشخص می‌کند که هخامنشی‌ها در طراحی و ساخت آجرهای لعابدار تخت‌جمشید از هنر مانایی تأثیر گرفته‌اند. در آن کتیبه، توضیح داده شده است که مواد و مصالح ساخت کاخ هخامنشی‌ها چگونه از مصر و دیگر سرزمین‌ها به ایران منتقل شد. اما در همین کتیبه آمده است که در تزئینات کاشی‌ها و آجرهای لعابدار ساختارهای معماری محوطه باستانی شوش از هنر مادها و مصریان بهره گرفته شده است.
اگرچه هخامنشی‌ها هیچ شناختی از تمدن ماناها نداشتند، اما با این حال کتیبه داریوش در مورد احداث کاخ‌های هخامنشی شوش بیانگر آن است که هخامنشیان بخشی از هنر خود را از هنرهای بومی موجود در ایران و به‌طور مشخص از هنر ماناها وام گرفته‌اند.

داستان قلایچی و آجرهای 3هزار ساله
اما داستان خروج آجرهای لعابدار قلایچی از ایران چیست؟ سال‌های 56و 57که ایران درگیر انقلاب بود، شهر بوکان نیز شاهد تحولات سیاسی شد، اما در این شرایط قاچاقچیان اشیای تاریخی، چنان بلایی بر سر محوطه باستانی قلایچی بوکان آوردند که شبیه آن سال‌ها بعد تنها در محوطه باستانی جیرفت مشاهده شد. اوج حفاری‌های غیرمجاز و قاچاق اشیای تاریخی قلایچی بوکان به دهه60 رسید و در سال1364 قاچاقچیان اشیای تاریخی حتی به آجرهای لعابدار و منقوش دیوارهای سازه‌های مذهبی و سیاسی متعلق به تمدن مانایی‌ها در ایران هم رحم نکردند و آنها را قطعه‌قطعه از این محوطه جدا کردند و به موزه‌های خارج از ایران رساندند.
براساس پیگیری‌های همشهری، مشخص شده است که سال64 و زمانی که حفاری‌های غیرمجاز در محوطه باستانی قلایچی بوکان به اوج خود رسیده بود، اداره کل باستان‌شناسی وقت اقدام به اعزام احسان یغمایی، باستان‌شناس ایرانی به این محوطه باستانی کرد تا کاوش‌های باستان‌شناسی این منطقه آغاز شود. از آن زمان بود که حفاری‌های غیرمجاز در این محوطه باستانی به پایان رسید و هنر تمدن مانایی‌ها در ایران نمایان شد.
احسان یغمایی چند صد قطعه از آجرهای لعابدار محوطه باستانی قلایچی را همراه قدیمی‌ترین کتیبه باستانی به زبان آرامی از دل خاک بیرون کشید و آنها را تحویل موزه ملی ایران داد. گزارش این کاوش‌ها و آجرهای لعابدار قلایچی کشف شده توسط تیم باستان‌شناسی او در کتابی با همکاری مشترک احسان یغمایی و یوسف حسن‌زاده منتشر شده‌است.
سال 1378 اما کاوش‌های باستان‌شناسی این محوطه باستانی به بهمن کارگر، کارشناس میراث‌فرهنگی ارومیه سپرده شد. او و تیم همراهش به‌مدت 8فصل در قلایچی کاوش کردند و بیش از 500قطعه آجر لعابدار با نقش‌های متنوع از این محوطه باستانی بیرون کشیدند. گزارش آن 500قطعه آجر لعابدار و نتیجه کاوش‌های سال1378، البته تا به امروز منتشر نشده است.

مکث
آجرهای لعابدار قلایچی چگونه از ایران خارج شد؟
همان سال‌های آغازین انقلاب تا دهه 60آجرهای لعابدار قلایچی بوکان توسط قاچاقچیان اشیای عتیقه از ایران خارج شد. تعداد بیشتری از این آجرها به موزه‌های ژاپن رسید. بخشی نیز سر از موزه‌ها و گالری‌های اروپا درآورد و هرازگاهی باستان‌شناسان ایرانی که به دیدار موزه‌های شخصی اروپا می‌رفتند، قطعاتی از آجرهای لعابدار قلایچی بوکان را هم مشاهده می‌کردند و در موردشان می‌نوشتند. جالب آنکه در سال‌های ابتدایی دهه 80شمسی حتی قطعه‌ای از این آجرها به حراجی کریستی رسید و این حراجی آن‌را به قیمتی بسیار ناچیز فروخت.
اما مجموعه‌ای که علی‌اصغر مونسان، وزیر میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی از بازگرداندن آنها به ایران سخن گفته است، ظاهرا همان 49قطعه‌ای است که در دهه 60 از ایران خارج و سال1991 میلادی مصادف با سال 70شمسی در بندری در سوئیس توقیف شد. سال2016 اما براساس اسناد و مدارکی که تحویل دولت سوئیس شد، مالکیت ایران بر آجرهای لعابدار قلایچی به اثبات رسید که بوروکراسی‌های مرتبط با بازگرداندن این آثار موجب شد از سال 2016تا به امروز که اواخر سال 2020میلادی است، ورود این مجموعه به ایران در پیچ و خم‌های اداری گیر کند. حتی تحویل همین 49قطعه از مجموعه آجرهای مانایی به موزه ملی ایران نیز در گمرک جمهوری اسلامی ایران منوط به هماهنگی دستگاه‌ها ازجمله وزارت امور خارجه، وزارت میراث‌فرهنگی، گمرک جمهوری اسلامی و... است؛ تا جایی که براساس پیگیری‌های همشهری تا عصر دیروز مدیرکل موزه ملی ایران در یکی از مبادی گمرکی ایران در تلاش برای ترخیص اشیای تاریخی مسترد شده به ایران بود.