یادداشت
طراحی شهری و مشارکت عمومی
گیتی اعتماد-شهرساز
چند سال قبل در سفری به کوبا، که به کمک جامعه مهندسین مشاور ایران و خانه‌دوستی کوبا در تهران انجام شد، بازدیدی از اداره شهرسازی هاوانا داشتیم. ابتدا ما را به سالن نسبتا بزرگی بردند که در وسط آن یک ماکت بزرگ از شهر هاوانا قرار داشت. مسئول قسمت توضیح داد که هر اقدامی (کالبدی-فضایی) که قرار است در این شهر انجام شود، قبل از اجرا ماکت آن ساخته شده و آن را در مکان موردنظر قرار می‌دهیم تا در معرض دید عموم قرار گیرد. آنگاه نظرات درباره این طرح را چه از سوی حرفه‌مندان، چه مردم عادی و ذی‌نفع در آن مکان و پروژه، دریافت، بررسی و جمع‌بندی می‌کنیم. من مشابه این کار را در کشورهای غربی مثلا انگلستان دیده بودم، اما انتظار چنین کاری را در کوبا نداشتم و به‌نظرم خیلی جالب بود. در ایران نیز سال‌هاست از مشارکت مردمی در طرح‌های شهری، برنامه‌های محلی و فرامحلی صحبت می‌کنیم، اما در عمل پس از تصویب طرح‌ها و گاه پس از اجرا به فکر مشارکت مردم، نظرخواهی یا سرمایه‌گذاری آنها می‌افتیم که اغلب نیز از عدم‌استقبال مردم شاکی هستیم. در طول سال‌ها کار شهرسازی در شهرها و نقاط مختلف ایران و تماس رو در رو و نزدیک با مردم، به این نتیجه رسیده‌ام که هیچ‌کس به اندازه آنها به نیازهای خودشان آشنا نیست. گاه راه‌حل‌های ارائه‌شده توسط آنها (اگر مواظب باشیم سودجویی فردی و گروهی مطرح نشود) بسیار معقول و عملی است. چند سال قبل در محله‌ای در جنوب تهران برای بهسازی محله از طریق تاسیس دفتر محله کار می‌کردم. در یک نشست با ساکنان محله، به‌خصوص خانم‌ها، به ناامنی پارک محله که پاتوق معتادان شده بود، اشاره کردند و پیشنهاد دادند که شمشادهای پارک خیلی کوتاه و بیشتر درخت کاشته شود. چون معتادان پشت شمشادها قرار می‌گرفتند و این مسئله موجب نگرانی اهالی محل بود. البته بدیهی است که مبارزه با اعتیاد به اقدامات وسیع اقتصادی-اجتماعی نیازمند است. اما به‌عنوان یک راه‌حل کوتاه‌مدت و امکان استفاده از یک فضای عمومی لااقل در طول روز، این پیشنهاد می‌توانست راه‌حلی منطقی باشد.
به‌طور کلی برای آنکه بتوانیم طرح‌های شهری را به سویی هدایت کنیم که مثمر و قابل اجرا باشند، مسلما مشارکت مردم به‌خصوص در زمینه تعمیق شناخت طراح و مجری از مشکلات و نیازهای آنها، بسیار ضروری است. از طرف دیگر برای اجرای این طرح‌ها و از آن مهم‌تر نگهداری آنها که گاه بسیار مهم، ضروری و پرهزینه است، این مشارکت مفید و مؤثر است. اما جلب مشارکت مردم کار ساده‌ای نیست. به قول کارشناس باتجربه‌ای در این زمینه، «آوردن مردم به صحنه برای بار اول شاید چندان سخت نباشد، اما اگر کاری برای آنها انجام نشود، بار بعد جلب مردم اگر غیرممکن نباشد، بسیار سخت خواهد بود.» مهم‌ترین مانع در این زمینه دادن وعده‌هایی است که دستیابی به آنها نامعلوم و بعید است و از آن مهم‌تر صادق و شفاف بودن با مردم است؛ هرچند این شفافیت امیدوارکننده نباشد؛ بنابراین در مرحله اول باید از طریق شفافیت در کار و به کمک اقناع معتمدان محلی و آگاه ساختن مردم از لزوم اجرای طرح، اعتماد مردم را به‌دست آورد. آن گاه به کمک آنها به بررسی نیازهای واقعی پرداخت و راه‌های ممکن برای برآوردن این نیازها را بررسی کرد. در هر مورد که نیاز باشد، طرح باید اصلاح شده و تغییر یابد.
در تمام مراحل کار از تهیه طرح تا اجرا باید نمایندگان مردم مشارکت و نظارت داشته باشند و در موارد نیاز به آنها اختیار و مسئولیت داده‌شود؛ به‌خصوص در مراحل اداره و نگهداری طرح. باید به یاد داشته‌باشیم مشارکت هرگز نمی‌تواند در مراحل آخر یک پروژه یا برنامه شهری صورت گیرد. به‌عبارت دیگر همانگونه که سلول همه اعضای یک گیاه (برگ و شاخه، گل و میوه) در دانه گیاه نهفته است، مشارکت مردمی نیز باید از ابتدای مطالعه یک طرح و برنامه شهری با آن همراه و عجین شود تا بتوان انتظار نتیجه‌ای مطلوب و مثمر را داشت.
