عدالت بهداشتی روی لبه تیغ

حمیدرضا بوجاریان- خبر‌نگار

  دسترسی مناسب به خدمات درمانی و پزشک از ویژگی‌های یک نظام سلامت مطلوب است. به‌عبارت دیگر یکی از وظایف اصلی نظام سلامت، برنامه‌ریزی مناسب برای تأمین پزشک و خدمات درمانی در سراسر کشور است. ارائه چنین خدماتی به مردم، منجر به بالا رفتن کیفیت خدمات‌درمانی و بهبود سطح سلامت جامعه در نقاط دور از دسترس خواهد شد. با این حال و با وجود طرح‌های مختلف برای جبران کسری پزشک در مناطق محروم، همچنان در بسیاری از این مناطق کمبود جدی پزشک وجود دارد.
سال92، مجلس شورای اسلامی قانونی را تصویب کرد که به قانون عدالت آموزشی معروف شد؛ ۳۰درصد ظرفیت برخی رشته‌های پزشکی و دندانپزشکی به سهمیه مناطق محروم اختصاص یافت و دانشجویانی که رتبه‌های پایینی کسب می‌کردند با استفاده از این قانون، مجاز به تحصیل در این رشته‌ها می‌شدند. این دسته از دانشجویان، پس از قبولی در رشته‌های تعیین‌شده فرم تعهدنامه ثبتی را امضا می‌کنند که براساس آن، متعهد به انجام خدمات‌درمانی تا 3برابر دوره تحصیل در منطقه‌ای محروم می‌شوند. طول دوره تحصیل دانشجویان رشته‌های پزشکی حدود 7سال است و از این رو، با آغاز پذیرش دانشجویان طرح تعهد خدمت از سال 94، عملاً از سال 1401باید شاهد حضور پزشکان بیشتری در مناطق محروم و بهبود سرانه خدمات بهداشتی و درمانی در این مناطق باشیم، اما ماجرا به این سادگی نیست و پیچیدگی‌هایی دارد.

چالش‌های وزارت بهداشت در جذب پزشک مناطق محروم
در نظرگرفتن سهمیه‌های خاص برای جذب دانشجوی پزشکی تعهد خدمت در مناطق محروم نخستین اقدام برای جبران کمبود پزشک در این مناطق است، اما قائل شدن این امتیاز برای جذب پزشک در مناطق محروم آنطور که برنامه‌ریزان تصور می‌کردند پیش نرفته است. وزارت بهداشت در سال‌های ماقبل تصویب طرح جذب پزشکان تعهد خدمت در مناطق محروم، برای تأمین برخی نیازهای بهداشتی و درمانی مردم ساکن این مناطق، هزینه‌های هنگفتی را برای ترغیب حضور پزشکان پرداخت می‌کرد. به‌عنوان نمونه، براساس اظهارات مسئولان وزارت بهداشت، این وزارتخانه سال 94برای جذب و نگهداشت پزشک در مناطق محروم به شکل میانگین دست‌کم ماهانه 16میلیون تومان حقوق به هر پزشک پرداخت کرده است؛ درحالی‌که در همین سال حداقل حقوق مصوب قانون وزارت کار 736هزار تومان بود. اما با وجود چنین پرداخت‌هایی آنطور که سیدحسن قاضی‌زاده‌هاشمی، وزیر سابق بهداشت خرداد سال 94به رسانه‌ها گفت، تنها 1500پزشک با دریافت این مبلغ حاضر به ارائه خدمت در مناطق محروم شدند. این موضوع نشان می‌داد مشوق‌ها نمی‌تواند به‌تنهایی مشکل کمبود شدید پزشک در مناطق محروم کشور را حل کند؛ از این رو، طرح تعهد خدمت پزشکان در مناطق محروم می‌توانست بهترین گزینه برای جبران کمبودها و کم کردن بار مالی ناشی از تشویق پزشکان برای ارائه خدمات‌درمانی در مناطق محروم باشد.

سهمیه‌ای در حال آب رفتن
گرچه بارقه‌های امید برای جبران کمبود پزشک در مناطق محروم با اجرای طرح پذیرش دانشجوی پزشکی تعهد خدمت ایجاد شد و بسیاری را به این باور رساند که اجرای طرح و سهمیه‌ای که برای آن درنظر گرفته شده بود می‌تواند در سال‌های آینده برای همیشه مشکل نبود پزشک یا کمبود آن را در محروم‌ترین نقاط کشور برطرف کند، اما تغییر در سیاستگذاری‌ها و نگرش‌های تازه به موضوع اختصاص سهمیه برای این طرح و نیز انتقاد برخی افراد پذیرفته شده در رشته‌های پزشکی در قالب این طرح و نامه‌نگاری‌های پیاپی این افراد منجر به کاهش سهمیه این طرح شد. براساس آمارهای ارائه‌شده از سوی سازمان سنجش آموزش کشور، درحالی که ظرفیت پذیرش دانشجوی پزشکی تعهد خدمت در سال 94در کنکور سراسری به‌عنوان سال آغاز اجرای این طرح 983نفر بود، اما این تعداد در کنکور سراسری سال 99به نزدیک یک‌سوم یعنی 350نفر کاهش پیدا کرد. به‌عبارت دیگر درحالی سال 94نزدیک به 18درصد ظرفیت جذب پزشک کنکور سراسری به دانشجویان تعهد خدمت اختصاص پیدا کرده بود که این عدد با وجود افزایش ظرفیت جذب دانشجوی پزشکی به 6.27 درصد از مجموع پذیرفته‌شدگان سال99 کاهش پیدا کرد.
سؤالی که وجود دارد این است که آیا سهمیه پذیرش دانشجوی پزشکی تعهد خدمت در مناطق محروم کاهش یافته یا اتفاق دیگری منجر به کم شدن تعداد دانشجویان شده است. معاون فنی و نظارت سازمان نظام‌پزشکی در پاسخ به این سؤال با انتقاد از رویه کنونی در ملزم کردن دانشجویان پزشکی برای تعهد خدمت در مناطق محروم می‌گوید، این روش با موضوع سلامت و تأمین آن سازگاری ندارد. او معتقد است کاهش تعداد پذیرفته‌شدگان در آزمون دکتری در سال‌های اخیر نه به‌دلیل کاهش سهمیه پیش‌بینی شده در قانون، بلکه به‌دلیل بی‌میلی افراد برای استفاده از این سهمیه رخ داده است: «کاهش تعداد افراد متقاضی پذیرش در رشته‌های پزشکی در طرح تعهد خدمت در مناطق محروم واکنشی طبیعی است. به‌نظر می‌رسد وقتی با یک قاعده خارج از عرف روبه‌رو می‌شویم باید منتظر واکنش‌های ناشی از این پدیده در سال‌های بعد باشیم.» محمد جهانگیری به همشهری می‌گوید، مصوبه تعهد خدمت در مناطق محروم سبب شده است بسیاری از افراد که با استفاده از این قانون در رشته‌های پزشکی پذیرفته شدند بعد از روبه‌رو شدن با واقعیت‌های پس از فارغ‌التحصیلی از ادامه تحصیل انصراف دهند: «وقتی یک منطقه محروم پزشک متخصص می‌خواهد و دانشجوی پزشکی با استفاده از این قانون در دانشگاه تحصیلات خود را شروع می‌کند، باید دست‌کم 12سال در منطقه محروم باقی بماند و خدمات تخصصی پزشکی ارائه کند. این افراد وقتی در دانشگاه قبول می‌شوند و متوجه واقعیت‌ها می‌شوند، می‌بینند عمل به این تعهد از عهده آنها خارج است و از این‌رو انصراف می‌دهند. کم شدن تعداد متقاضیان تعهد خدمت نیز در سال‌های اخیر ناشی از این اتفاق است.» به گفته این مقام مسئول در سازمان نظام پزشکی، نبود برنامه‌ای منسجم برای نگه داشت پزشک در مناطق محروم و برخی چالش‌های دیگر منجر به جذب نشدن پزشکان برای ارائه خدمت در این مناطق شده است: «موضوع نبود پزشک متخصص در مناطق محروم مسئله جدیدی نیست اما مشکل از جایی جدی شده است که حتی در رشته‌های عادی هم سقف رشته‌های پزشکی پر نمی‌شود؛ چراکه برای مسائل اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی پزشکان در حال خدمت در این مناطق فکر نکرده‌ایم.» معاون فنی و نظارت سازمان نظام‌پزشکی از ارائه راهکارهای این سازمان برای برطرف کردن مشکل نبود پزشک و متخصص در مناطق محروم سخن به میان می‌آورد و به همشهری می‌گوید، این راهکارها بارها به مسئولان وزارت بهداشت ارائه شده است: «قبلاً در مناطق محروم به پزشک اجازه تأسیس داروخانه، مطلب، رادیولوژی و مراکز مشابه مانند آن داده می‌شد. پزشک بعد از پایان طرح خود به‌دلیل سرمایه‌گذاری‌اش، در منطقه ماندگار می‌شد و به خدمت خود ادامه می‌داد. بعد اما اعلام کردیم که پزشکان در این مناطق با وزارت بهداشت به شکل تمام‌وقت کار کنند و مطب‌های خصوصی خود را تعطیل کنند. سپس پول پزشک را ندادیم و با این کار مانع ماندگاری آنها در منطقه و زمینه‌ساز مهاجرتشان به شهرها شدیم.» جهانگیری، سرمایه‌گذاری‌های کلان دولت در زیرساخت‌های بهداشتی و درمانی در مناطق محروم را از دلایل دیگر ماندگار نشدن پزشکان در مناطق محروم ارزیابی می‌کند و به همشهری می‌گوید، دولت باید به جای سرمایه‌گذاری مستقیم از گروه‌های پزشکی با اعطای تسهیلات برای ساخت زیرساخت‌های بهداشتی و درمانی در این مناطق حمایت کند: «دولت باید سرمایه‌ای را که قصد دارد به شکل مستقیم برای ایجاد زیرساخت‌های بهداشتی هزینه کند، در قالب تسهیلات و مشوق‌های مالی در اختیار گروه‌های پزشکی قرار دهد و از آنها بخواهد که با مدیریت خود این زیرساخت‌ها را ایجاد کنند. با این اتفاق، شاهد ایجاد تاسیسات بهداشتی و درمانی با سرمایه پزشکان و درنتیجه ماندگاری آنها در مناطق محروم خواهیم بود.» به گفته او، خرید راهبردی خدمات بهداشتی و درمانی پزشکان از سوی دولت راهکاری است که برای ماندگار کردن پزشکان در مناطق محروم باید در دستور کار قرار گیرد: «دولت باید خدمات پزشکان در مناطق محروم را مانند خدمات درمانی ارائه شده در شهرها با تعرفه‌های مناسب خریداری کند. این موضوع می‌تواند به ماندگار کردن پزشکان در مناطق محروم کمک کند.»

 وخامت وضعیت پزشکی در مناطق کمتر توسعه‌یافته
کاهش ظرفیت سالانه پذیرش دانشجویان تعهد خدمت پزشکی در مناطق محروم، موضوعی است که می‌تواند منجر به بروز شکاف بیشتر در ارائه خدمات بهداشتی و درمانی به مردم شود. این چالش هنگامی جدی‌تر می‌شود که به گفته معین‌السادات سعیدی، نماینده مردم چابهار، نیک‌شهر، کنارک و قصرقند در مجلس شورای اسلامی می‌تواند وضعیت بهداشت و درمان این استان را در سال‌های آینده وخیم‌تر از وضعیت کنونی کند. به گفته او، کاهش سهمیه‌های این طرح، چشم‌انداز روشنی برای تأمین خدمات بهداشتی و درمانی در این منطقه و استان سیستان و بلوچستان ترسیم نمی‌کند: «جنوب استان سیستان و بلوچستان از نظر شاخص‌های پزشکی در وضعیت خوبی قرار ندارد. پایین‌ترین سرانه تخت‌های بیمارستانی، تعداد پزشک و مراکز بهداشتی و درمانی نسبت به بیمار در این منطقه قرار دارد. این کمبود منجر به این شده است که بالاترین تعداد مرگ‌ومیر مادران باردار نیز در این منطقه ثبت شود که ناشی از کمبود پرستار و پزشک است. آمارهای منتشر شده از سوی سازمان نظام‌پزشکی آنچه نماینده مردم چابهار در مجلس شورای اسلامی می‌گوید را تأیید می‌کند. براین اساس، در استان سیستان و بلوچستان تعداد پزشکان شاغل به ازای هر10هزار نفر جمعیت تنها 6.83صدم درصد است. نکته جالب‌تر اینکه تعداد زیادی از همین پزشکان نیز در مرکز استان یعنی در شهر زاهدان فعالیت دارند و درصورت مستثنا کردن این شهر از آمار پزشکان شاغل سیستان و بلوچستان، به ازای هر10هزار نفر تنها 4.25 درصد پزشک در حال ارائه خدمات بهداشتی و درمانی به مردم منطقه هستند. چنین وضعیتی سبب شده است سعیدی زنگ خطر را برای نظام سلامت استان سیستان و بلوچستان خصوصاً در جنوب این استان به صدا درآورد: «سیاست وزارت بهداشت در جذب پزشک شکاف بین سطح مطلوب و قابل‌قبول دسترسی مردم به خدمات بهداشتی و درمانی را بیش از هر زمان دیگری کرده است. از سوی دیگر به‌دلیل نبود عدالت در ارائه خدمات آموزشی و تحصیلی، رقابت عادلانه‌ای بین متقاضیان رشته‌های پزشکی و پیراپزشکی وجود ندارد. برای همین باید از ظرفیت30درصدی که قانون بر آن تأکید کرده است استفاده شود تا بتوان موضوع کمبود خدمات بهداشتی و درمانی و نیز ضعف عدالت آموزشی در مناطق کمتر توسعه‌یافته را جبران کرد.» نماینده مردم چابهار، نیک‌شهر، کنارک و قصرقند در مجلس معتقد است مشکلاتی مانند کمبود آب در استان سبب شده که موضوع سلامت در این منطقه از کانون توجه دور بماند: «اگر فکری برای ارتقای شاخص‌های خدمات بهداشتی، درمانی و بیمارستانی در استان نشود، احساس ما این است که از وضعیت بحران در خدمات بهداشتی و درمانی در سیستان بلوچستان گذر خواهیم کرد و به مرحله فاجعه خواهیم رسید. برای جلوگیری از تبدیل بحران به فاجعه، موضوع اختصاص سهمیه قانونی تعهد خدمت به مناطق محروم را با جدیت پیگیری می‌کنیم.»