حیات در دریاچه ارومیه

 زهرا رفیعی- خبرنگار

سال آبی برای دریاچه ارومیه شروع شده ‌و همه آب‌های حوضه آبریز ارومیه تا خردادماه به سمت پیکره دریاچه ارومیه منتقل می‌شود. تا پایان امسال 2 مگاپروژه انتقال آب رودخانه زاب و پساب‌های تصفیه‌خانه ارومیه و تبریز نیز به‌اتمام خواهد رسید و آب به‌دست آمده، به‌صورت دائم، حتی در ماه‌های خرداد تا آذرماه به دریاچه ارومیه منتقل می‌شود. با این حال، دریاچه ارومیه تا رسیدن به تراز اکولوژیک خود که وعده تحقق آن را سال1404 اعلام کرده بودند با 2سال تأخیر، حداقل 7سال دیگر زمان نیاز دارد.
فرهاد سرخوش، مدیر استانی ستاد احیای دریاچه ارومیه مهم‌ترین نشان بهبود شرایط دریاچه ارومیه را در 2موضوع خلاصه می‌کند؛ افزایش میزان آرتمیا و کاهش چشمگیر ریزگردهای نمکی ناشی از خشکیدگی دریاچه ارومیه. او در گفت‌وگو با همشهری می‌‌گوید: مساحت دریاچه ارومیه درصورت رسیدن به تراز اکولوژیک، 4400کیلومتر است و هم‌اکنون با مساحتی که زیر آب رفته، مساحت این دریاچه به 2767کیلومتر رسیده است. با اجرای طرح‌های تثبیت نمک، مثل کاشت درختچه‌های شوردوست گز و قرق منطقه با ممانعت از چرای دام در محدوده دریاچه، 90درصد ریزگردها کنترل شده است. در 2سال اخیر نیز گزارش ریزگرد بسیار کم بود. بازگشت آرتمیا هم نماد حیات و بهبود شرایط دریاچه ارومیه است. احیای آرتمیا به‌گونه‌ای بود که سازمان حفاظت محیط‌زیست بهره‌برداری اصولی آن‌را از سال آینده در دست بررسی دارد. البته بهره‌برداری آرتمیا از دریاچه ارومیه باید به‌گونه‌ای باشد که به اکوسیستم این دریاچه آسیب نزند.
او با اشاره به اینکه از آذرماه تا خردادماه آب فقط از سردهانه‌ها و سدها به سمت دریاچه ارومیه راهی خواهد شد، می‌‌گوید: در فصول گرم سال که آب حوضه آبریز ارومیه فقط برای کشاورزی استفاده می‌شود، روزانه 20میلیون مترمکعب آب تبخیر می‌شود. این فرایند در سال‌های قبل از اجرای پروژه احیای دریاچه نیز وجود داشت و باقی آب کشاورزان به‌دلیل رسوب‌گذاری شدید در رودخانه‌ها، در دلتای دریاچه خشک می‌شد و به این پهنه آبی نمی‌رسید. به‌طوری که 5هزار کیلومتر مساحت دریاچه به 500کیلومتر کاهش یافته بود. امسال اما با بهره‌برداری از تصفیه‌خانه شهرهای ارومیه و تبریز، 300میلیون مترمکعب آب و با انتقال آب سد کانی‌سیب یا همان حقابه ایران از رود مرزی زاب، 660میلیون مترمکعب آب در تمام سال بدون برداشت کشاورزی و شرب به دریاچه ارومیه می‌رسد.
دریاچه‌ای که زمانی ۳۰میلیارد مترمعکب آب داشت، در سال۱۴۰۶ باید به حدود ۱۴میلیارد مترمکعب آب یعنی شرایط احیای اکولوژیک نزدیک شود. هم‌اکنون برآوردها نشان می‌دهد تراز آب دریاچه با بیش از 3میلیاردو۲۱۰میلیون به 1271.22متر رسیده است. بخشی از این آب را پروژه‌های ملی که باید تا سال1400 به بهره‌برداری برسد، تامین می‌کند و بخشی دیگر را پروژه‌های نرم‌افزاری تامین خواهد کرد که اجرای آن هرساله باید توسط مدیران جدید پیگیری شود.
این پروژه‌ها شامل اجرای آبیاری، انتقال آب با لوله، کشت محصولات کم‌آب‌بر، لایروبی رودخانه‌ها، نگهداری سردهانه‌ها و... است. اینکه مدیران بعدی در دولت‌های بعدی بخواهند این بخش از برنامه‌های پروژه را اجرایی کنند، نکته مبهم در پروژه احیای دریاچه ارومیه است.
به اعتقاد فرهاد سرخوش، مدیر استانی ستاد احیای دریاچه ارومیه، ایجاد مرکز آینده‌پژوهی دریاچه ارومیه زیرنظر سازمان حفاظت محیط‌زیست می‌تواند تداوم طرح‌های نرم‌افزاری و در نهایت، تامین حقابه دریاچه ارومیه را تضمین کند. او می‌گوید: دریاچه اگر صاحب نداشته باشد، ظرف یکی دو سال دوباره خشک می‌شود و بالادست حوضه آبریز نیز آب به دریاچه راهی نخواهند کرد. اکنون البته بازدیدها برای کنترل سر‌دهانه‌ها و ممانعت از حفر چاه در حوضه آبریز دریاچه ارومیه دائم صورت می‌گیرد.
موضوع حقابه کشاورزی در کشور برای کشاورزان یک حق مکتسبه است و هیچ کشاورزی از آن نمی‌گذرد. چالشی که پروژه‌هایی همچون احیای دریاچه ارومیه با آن مواجه است، به‌گفته مسئولان، حدود ۹۰درصد منابع آبی حوضه آبریز دریاچه ارومیه در بخش کشاورزی مصرف می‌شود. در نتیجه کنترل مصرف در این حوزه به نفع دریاچه تمام خواهد شد، اما همراهی کشاورزان یکی از چالش‌های احیای دریاچه ارومیه است.
حبیب خداوردی‌لو، مدیر گروه علوم خاک دانشگاه ارومیه که پیش‌تر مدیر طرح کاهش 40درصدی مصرف آب کشاورزی در حوضه‌های آبریز دریاچه ارومیه بود، در گفت‌وگو با همشهری می‌گوید: طرح‌های کاهش مصرف آب بخش کشاورزی باید با همراهی کشاورزان و نه با استفاده از قوه قهریه انجام شود. کشاورزان با کاهش ناگهانی حقابه موافقت نمی‌کنند و اگر راهکارهای کاهش 40درصدی مصرف آب در بخش کشاورزی اجرا نشود، اتفاق خاصی در احیای دریاچه ارومیه نخواهد افتاد. چون نمی‌توان روی بارش‌های سالانه برای احیای ارومیه حساب کرد.
او با اشاره به اینکه سطح آب دریاچه به اندازه‌ای بالا نیامده است که بتواند ریزگردها را به‌طور کامل کنترل کند، می‌گوید: با فرا‌رسیدن فصل گرم ریزگردها دوباره بازمی‌گردند، مگر اینکه با طرح‌های فیزیکی و بیولوژیکی جلوی جابه‌جایی ریزگردهای نمکی را گرفت.
خداوردی‌لو که مسئولیت مطالعات پایش در غرب دریاچه ارومیه را نیز برعهده داشته است، می‌گوید: در مناطق غربی دریاچه یعنی حوضه آبریز رودخانه‌های نازلو، شهرچای و باراندوز و روضه چای، کشاورزان پایین‌دست به‌دلیل اینکه با مشکل کمبود آب مواجه هستند، با طرح‌های کاهش مصرف همراهی می‌کنند، ولی کشاورزان بالادست به‌دلیل دسترسی به سرچشمه‌ها همراهی ندارند و از آنجا که طرح‌ها هنوز اجرایی نشده‌اند، آنها باغات و سطح زیرکشت خود را افزایش داده‌اند.