«قوژد»؛ روستایی هم‌قواره شهرهای تاریخی
روستای قوژد همه‌‌چیز دارد؛ از بناهای تاریخی تا دسترسی به فرودگاه بین‌المللی، از آب و هوای کویری تا محصولات ناب کشاورزی و البته دهیاری که نخستین زن دهیار گناباد است
مریم سرخوش- خبر‌نگار
در همسایگی شهری باستانی مدفون‌شده در 10کیلومتری گناباد، روستایی جاخوش کرده که ظرفیت‌هایش با شهرهای بزرگ تاریخی کشور برابری میکند؛ نگینی سبز در دل کویر و جنوبی‌ترین شهر خراسان‌رضوی یعنی شهرستان گناباد که قدمت تاریخی‌اش به دوران صفویه بازمی‌گردد. «قوژد» را می‌گوییم که همه‌‌چیز دارد؛ از خانه‌ها، قبرستان، کاروانسرای تاریخی و مسجد جامع تا برج‌های تاریخی در پایین‌دست، مسجد کمالی و قلعه قدیمی، کویر و کلوت و البته مسیر دسترسی از فرودگاه بین‌المللی بیرجند، فرودگاه بین‌المللی شهید هاشمی‌نژاد مشهد و ایستگاه راه‌آهن کاشمر. مجموعه‌ای کامل از بناهای تاریخی و معماری که طرح مطالعاتی‌اش به‌عنوان روستای هدف گردشگری به پایان رسیده اما یک سال است که در میراث فرهنگی استان خاک می‌خورد. تعداد خانه‌های تاریخی ثبت‌شده در میراث ملی کشور این منطقه با برخی شهرهای تاریخی کشور برابری میکند و البته قرار است این تعداد به‌زودی افزایش هم پیدا کند. همین ظرفیت‌ها هم باعث شده که طی چند سال اخیر اشتغال در قوژد رونق بگیرد و اشتیاق مهاجرانش برای بازگشت بیشتر شود. هر‌چند که رسیدن به این شرایط چندان هم آسان نبوده و خانم دهیار این روستا مشکلات زیادی را پشت سر گذاشته است. عفت داوری، نخستین زنی بود که در شهرستان گناباد به‌عنوان دهیار انتخاب شد و 3سال است که قوژد را با همراهی مردم مدیریت میکند. با او درباره این روستای هدف گردشگری گفت‌وگو کردیم که در ادامه می‌خوانید.
طرح مطالعاتی روستا خاک می‌خورد
داوری می‌گوید: این منطقه با توجه به ظرفیت‌های قابل‌توجه تاریخی به‌عنوان روستای هدف گردشگری انتخاب و طی سال‌های اخیر با مطالعه بافت باارزش روستا، گام های مؤثری برای حفظ آنها برداشته شد. در طرح مطالعاتی هم بافت ارزشمند روستا مورد بررسی قرار گرفته و در اختیار میراث فرهنگی است. در گناباد این طرح برای 2روستا تنطیم شد که یکی روستای ما و دیگری روستای ریاب بود، اما هنوز به هیچ اقدام خاصی برای قوژد منتج نشده است. او ادامه می‌دهد: قوژد قدمتی کهن دارد و مردم محلی قدمت آن را از شهر باستانی غور می‌‌دانند که در بالادست روستا زیر خاک مدفون شده و اطلاعات دقیقی از نحوه نابودی آن وجود ندارد. برخی می‌گویند این شهر بر اثر جنگ نابود شده و ادعای دیگر توفان‌های شن بود که باعث شده مردم این شهر کوچ کنند. آثار این شهر باستانی زیر خاک مدفون‌شده، اما باقیمانده آنها در اطراف روستا قابل مشاهده است. این محل همان کلوت قوژد است که از تغییرات فرسایشی خاک به‌وجود می‌آید. خاک این منطقه نرم است و باران‌های رگباری، شکاف‌هایی در دل آن ایجاد میکند. این شکاف‌ها در بهار به دشت پر از لاله سرخ تبدیل می‌شوند که تماشایی است. دهیار این روستا معتقد است کلوت و کویر قوژد به‌دلیل نزدیکی به محدوده مسکونی روستا ظرفیت قابل‌توجهی برای احداث کمپ‌های کویری دارد و سرمایه‌گذاری در این زمینه باعث جذب بیشتر گردشگران خواهد شد.
قلعه تاریخی؛ گود باستانی
کاروانسرا و آب‌انبار بالاده یکی از بناهای تاریخی مهم این منطقه به شمار می‌رود که قدمت آن به اواخر دوران صفویه برمی‌گردد. این کاروانسرا راه‌های زیرزمینی دارد که به قلعه قدیمی در پایین‌ده می‌رسد. سال گذشته مرمت پشت‌بام آن انجام شد، اما سازه و محوطه آن در حال نابودی است و نیاز به اعتبار کافی و لازم برای مرمت و بهسازی کامل دارد. دهیار روستا با بیان اینکه با اعتبارات قطره‌ای نمی‌توان راه به جایی برد و درصورت خسارت به این اماکن باید هزینه‌های بیشتری برای حفظ و مرمت آن درنظر گرفت، می‌گوید: این کاروانسرا پتانسیل زیادی برای جذب گردشگر و انجام طرح‌های گردشگری دارد. هم‌اکنون جوانان روستا سازه مدور شبستان کاروانسرا را به‌عنوان گود باستانی استفاده می‌‌کنند و ورزش‌های باستانی انجام می‌دهند.
ثبت ملی 10خانه تاریخی
بافت کویری این روستا سبب شده تا معماری خانه‌هایش به سبک بناهای یزد باشد. برخی از اهالی قدیمی می‌گویند معماران یزدی برخی از آنها را ساخته‌اند. داوری با بیان این مطلب به ثبت ملی بخش قابل‌توجهی از بناهای تاریخی روستا اشاره میکند و می‌گوید: تاکنون 10خانه تاریخی این منطقه ازجمله پیش‌بین، صادقیان، باصری، فرشادنیا، سلیمانی، اعتضادی و رمضانی ثبت ملی شده‌اند. عطایی، تقی‌زاده، چوپانی و چندین خانه دیگر هم در فهرست ثبت قرار دارند. متأسفانه برخی خانه‌های تاریخی این منطقه که شاخصه‌های فرهنگی و تاریخی داشتند، با اجرای طرح هادی روستا و برای توسعه معابر از بین رفتند. باید قبل از اجرای این طرح‌ها، شناسایی و حفاظت از این خانه‌ها انجام می‌شد اما فقدان برنامه سازمان‌یافته برای توسعه گردشگری روستایی خسارت‌های زیادی به بافت‌های تاریخی این منطقه و البته بسیاری از روستاهای کشور وارد کرده است.
وی ادامه می‌دهد: بسیاری از خانه‌های قدیمی این منطقه با معماری ویژه و همچنان بدون تغییر و دست‌نخورده باقی مانده‌اند. اغلب افراد قدیمی روستا در این خانه‌ها سکونت دارند. یکی از جذابیت‌های قوژد جدانشدن بافت قدیم و جدید است. برخی روستاها وجود دارند که مردم کاملا بافت قدیم را رها کرده و در بافت جدید ساکن شده‌اند، اما در این منطقه ساخت‌و‌سازهای جدید دیوار به دیوار همان خانه‌های تاریخی آغاز شده است و این موجب می‌شود که خانه‌های تاریخی در گذر زمان خالی از سکنه و فرسوده نشوند.
الگوی بومی توسعه روستا
داوری به اجرای یک الگوی بومی گردشگری و توسعه‌ای در روستاهای منطقه و همسایه قوژد اشاره میکند و می‌گوید: در چند کیلومتری قوژد، روستای ریاب قرار دارد که یکی از مهمترین روستاهای گردشگری گناباد و خراسان رضوی است. تاکنون به بافت تاریخی این روستا دست نخورده و به همین دلیل از ظرفیت‌های ویژه‌ای برخوردار است. روستای «مند» هم دیگر همسایه قوژد است که سفال آن در مراحل ثبت ملی قرار دارد. در روستای قوژد هم ظرفیت‌های بکر گردشگری به قدری است که موجب شده اتفاقات خوبی برای ما رخ دهد. این ظرفیت‌ها در مجموع می‌تواند به اشتغال‌زایی و رونق اقتصادی روستاهای منطقه منجر شود که مهمترین عامل در ایجاد مهاجرت معکوس خواهد بود. وی جمعیت روستا را بیش از۱۶۰۰نفر عنوان میکند و می‌گوید: شغل اصلی مردم روستا کشاورزی و دامداری بود و در چند سال اخیر گردشگری هم به آن اضافه شده است. در این منطقه زغفران کشت می‌شود و اغلب باغ‌های ما انگور و توت است. البته انگور در حجم قابل‌توجهی تولید می‌شود و شیره انگور قوژد هم کیفیت بالایی دارد و آن را به یک محصول استراتژیک برای این منطقه بدل کرده است. البته قوژد ظرفیت خوبی هم در کشت و پرورش برخی گونه‌های گیاهان دارویی و بیابانی دارد و بخشی از آنها به سایر شهرهای استان ارسال می‌شود.
مهاجرت معکوس و اشتغال‌زایی
داوری با اشاره به رونق گردشگری و اشتغال‌آفرینی و مهاجرت معکوس در منطقه، می‌گوید: ما توانستیم طرح مهاجرت معکوس را که دولت‌ها سال‌هاست به‌دنبال تحقق آن هستند، طی 3سال تا حدودی در منطقه محقق کنیم. البته دولت‌ها سیاست‌های متفاوتی هم در حوزه گردشگری دارند اما اگر از همان سال90 که طرح هادی در این منطقه اجرا شد به گردشگری بها داده می‌شد و مردم درک بهتری نسبت به حفظ خانه‌های تاریخی خود داشتند، اکنون در توسعه روستا گام‌های بیشتری برداشته بودیم. وی ادامه می‌دهد: جوان‌های روستا هم تمایل بیشتری به مشاغل مرتبط با گردشگری دارند و خودشان اقدام به ساخت‌و‌ساز و احیای بافت‌های قدیمی کردند. از چند سال پیش تاکنون قوژد مورد توجه گردشگران داخلی و خارجی قرار گرفته و به لحاظ داشتن 2اقامتگاه بومگردی فعال و چندین منزل تاریخی، کویر، پارک جنگلی، مراتع و جنگل‌بانی، سالانه میزبان گردشگران و مسافران بسیاری هستیم. اقامتگاه‌های ما تا قبل از شیوع کرونا بسیار فعال بودند و غذاهای محلی و مهمان‌نوازی اهالی روستا موجب رضایت گردشگران بود. شیوع کرونا به مانند همه نقاط کشور مشکلات زیادی را برای فعالان حوزه گردشگری روستا به‌وجود آورده و برخی از آنها حتی در آستانه فروش اقامتگاه‌ها هم قرار دارند. امیدواریم حمایت‌هایی صورت بگیرد تا جوانان همچنان به فعالیت‌شان در روستا ادامه دهند.
اهالی تنهایم نگذاشتند
داوری درباره موانعی که در مسیر فعالیت خود به‌عنوان نخستین دهیار زن گناباد با آن مواجه بود، می‌گوید: قدم گذاشتن در هر راهی برای نخستین‌بار قطعا با موانع و مشکلات زیادی همراه است که باید از تک‌تک آنها بگذری تا رضایت مردم فراهم شود. در ابتدا برخی انتقاد می‌کردند که چرا یک زن باید در جامعه مردسالار روستا به‌عنوان دهیار انتخاب شود و برخی دیگر هم حامی اقداماتی بودند که من برای توسعه روستا انجام می‌دادم. سختی‌های زیادی بود که چون گذشته، دیگر درباره آنها صحبت نمی‌کنم اما تمام تلاش من این بود که همواره لبخند رضایتی بر لبان مردم قوژد بنشانم. یکی از ویژگی‌های اخلاقی من هم سختگیری در اجرای قوانین است و در کنار آن سعی کرده‌ام حامی مردم روستا هم باشم. در این مدت بحران‌های زیادی را با کمک همین مردم پشت سرگذاشتیم و آنها هم تنهایم نگذاشتند. به جایی رسیده‌ایم که مهاجران قوژد میل بیشتری برای بازگشت دارند و مرمت و حفظ خانه‌های قدیمی را نه برای ثبت تاریخی و تبدیل به اقامتگاه، بلکه به‌عنوان خانه شخصی مدنظر قرار داده‌اند.
وی با اشاره به اینکه طرح هادی به‌طور کامل در روستا اجرا شده و امکانات رفاهی و اجتماعی خوبی در قوژد وجود دارد، عنوان میکند: در روستا 4آموزشگاه در دو مقطع ابتدایی و متوسطه داریم. مهد، پیش‌دبستانی، خانه قرآن، پایگاه بسیج و خانه بهداشت، آسیاب‌های برقی، سالن ورزشی، دفتر مخابراتی و پست‌بانک هم وجود دارد. آب، برق، گاز و تلفن برقرار است و به‌تازگی زیرساخت اینترنت روستا هم ارتقا پیدا کرده و مشکلی در این زمینه نداریم. دهیاران مدیران اجرایی هستند و پیشبرد کار آنها به روابط در ادارات و برخورد مسئولان برمی‌گردد. در این مدت مجموعه فرمانداری، بخشداری و ادارات شهرستان گناباد حمایت خوبی از ما داشتند و در برابر مشکلات روستا از من حمایت کردند. دهیار قوژد درباره برخی مشکلات موجود در منطقه هم می‌افزاید: بافت‌های گلی و قدیمی و باران‌های زمستانی و بهاری تضاد عجیبی برای این منطقه به‌وجود آورده است و به همین دلیل تنها ثبت ملی آثار تاریخی کافی نیست. باید حمایت‌های همه‌جانبه از سوی سازمان دهیاری‌ها، بنیاد مسکن و میراث فرهنگی وجود داشته باشد تا با مشارکت خود مالکان بتوانیم از این سازه‌ها حفاظت کنیم. البته اهالی روستا هم مشارکت خوبی برای حفظ بناهای قدیمی و اجدادی داشته‌اند و برخی خانواده‌ها مانند عطایی و سید‌زاده با هزینه‌های شخصی اقدام به مرمت خانه‌های تاریخی کرده‌اند.
