سربازان هخامنشی در تهران!

پرنیان سلطانی

انگار چشم‌مان عادت کرده که هر جا تصویری از سربازان هخامنشی می‌بینیم، یاد شیراز و تخت جمشیدش بیفتیم. اما در همین تهران خودمان ساختمانی وجود دارد که دقیقا بر پایه معماری بناهای تاریخی پارسی ازجمله تخت جمشید و کاخ آپادانا بنا شده و نقشی از سربازان هخامنشی، نمادهای جانوران اساطیری، سنگ‌نوشته‌ها و دیگر عناصر دوره هخامنشیان را دارد. این ساختمان که امروز ساختمان شماره9 وزارت خارجه نام دارد، از گذشته با عنوان کاخ شهربانی برای تهرانی‌ها شناخته می‌شود و در محدوده میدان مشق واقع شده است. اگر می‌خواهید بیشتر درباره این ساختمان منحصر به فرد پایتخت بدانید، با ما به میدان مشق یا همان باغ ملی بیایید؛ جایی که یکی از قدیمی‌ترین، زیباترین و البته مهم‌ترین ساختمان‌های به‌جا مانده از تهران قدیم و دوران پهلوی اول را در خود جای داده است.

کاخ 85ساله!
ساختمانی که سوژه گزارش این شماره ماست، ساختمانی است که در سال1315 برای اداره شهربانی تهران- که از نهادهای تازه‌تاسیس دوره رضاشاه بود- ساخته شد. یعنی این ساختمان که در زمان حکومت پهلوی اول در محدوده مرکزی پایتخت ساخته شد و به کاخ شهربانی شهره است، حدودا 85سال قدمت دارد و یکی از قدیمی‌ترین ساختمان‌های به‌جا مانده از تهران قدیم به‌حساب می‌آید.

معماری نئوکلاسیک در کاخ 
و اما بشنوید از معماری زیبا و منحصربه‌فرد کاخ شهربانی. ماجرا از این قرار است که با روی کار آمدن حکومت پهلوی، نیاز به ساخت و راه‌اندازی یک‌سری نهادهای مدرن احساس می‌شد؛ مثل اداره‌های دولتی، بانک‌ها و... که نیازمند فضاهای خاص خودشان بودند و نمی‌شد آنها را با معماری سنتی پیش برد. به همین دلیل در این دوره تعدادی از معماران که یا خودشان شهروندان اروپایی بودند یا در دانشگاه‌های اروپا درس خوانده بودند، معماری ایرانی را با معماری اروپایی تلفیق کردند که امروزه از آن با عنوان «معماری نئوکلاسیک ایرانی» یاد می‌شود. حالا اینکه این نوع معماری چه خصوصیاتی دارد، سؤالی است که در ادامه به پاسخ آن می‌پردازیم. اینطور که جامعه معماران و آرشیتکت‌ها معتقدند، معماری نئوکلاسیک رضاشاهی، معماری‌ای بوده که براساس آن داخل ساختمان را به شکل مدرن و اروپایی طراحی می‌کردند، اما تزیینات و نماسازی‌های آن را براساس معماری ایران باستان انجام می‌دادند. یعنی دقیقا مانند کاخ شهربانی که نمونه‌ای عالی و برجسته از معماری نئوکلاسیک به‌حساب می‌آید.

شکوه از دست رفته
اینطور به‌نظر می‌رسد که معماران دوره نئوکلاسیک با این تلفیق هوشمندانه سعی داشتند هم به نوعی ضعف معماری سنتی در پرداختن به ساختمان‌های مدرن و فضاسازی‌های لازم برای این نوع ساختمان‌ها را برطرف کنند، هم به‌دنبال شکوه از دست رفته ایران در معماری باستانی‌اش بودند. نتیجه این تلفیق خلق شاهکاری به نام کاخ شهربانی شد که حتی تا همین امروز هم نظیری برای آن پیدا نشده است.

الگویی از تخت جمشید و کاخ آپادانا
فضای درونی کاخ شهربانی پر از گچبری‌ها و آیینه‌کاری‌های زیباست. اما بی‌شک زیبایی اصلی این کاخ در فضای بیرونی‌اش قرار دارد. جایی که با ترکیب سرستون‌هایی با نماد جانوران اساطیری، سنگ‌تراشی‌ها و نقش سربازان هخامنشی و سنگ‌نوشته‌های الگوبرداری شده از روی تخت جمشید ساخته شده است. در قسمت جلویی ساختمان، 4سرستون وجود دارد و در نمای پایینی این سرستون‌ها، می‌توان تصویری از 10سرباز هخامنشی را مشاهده کرد. پلکان سنگی دو طرف ساختمان نیز، یادآور معماری کاخ آپاداناست.

نگاهی به تابلوی معرفی کاخ شهربانی
در کنار کاخ شهربانی، تابلوی کوچکی برای معرفی اثر نصب شده که اطلاعات کامل و جامعی از این اثر ارزنده در اختیارمان قرار می‌دهد. روی این تابلو نوشته شده: «گسترده‌ترین ساختمان دولتی ایران تا زمان احداث و تکمیل آن در سال1315 شمسی است. از جهت اجتماعی، این ساختمان نمایانگر اقتدار حکومت دیوان‌سالار و تمرکزگرایی است که توانسته است در مدت کوتاهی تمامی مخالفین سیاسی و نیروهای مردمی را سرکوب نموده و تحت اختیار درآورد. اداره تشکیلات نظمیه مملکتی یا شهربانی کل کشور به‌منظور نمایش این وجه از اقتدار دولت برای شکل‌گیری و توسعه ادارات دولتی، در بخش شرقی میدان مشق و در مقابل باغ ملی که در سوی دیگر این خیابان بود، شکل گرفت. عمارت شهربانی امتدادی شمالی- جنوبی دارد و در سه طبقه شکل گرفته است. سه بازوی شرقی- غربی در امتداد محور اصلی ساختمان را در شمال، جنوب و میانه قطع می‌کنند و ساختمان سطح استقراری E شکل دارد. تمامی سطح استقرار ساختمان دارای زیرزمینی است که از پایه‌های قطور و طاق و گنبدهای آجری شکل گرفته و وجود شیب شمالی- جنوبی زمین سبب گردیده است که طاق‌های زیرزمین از شمال به جنوب مترفع گردند. طبقات اول و دوم دارای طرح یکسانی است و شامل راهروهایی است که در طرفین به اطاق‌های مختلف راه دارد». 

گابریل گورکیان؛ معمار کاخ 
اگر کنجکاو هستید تا معمار این ساختمان منحصر به فرد پایتخت را بشناسید، باید بگوییم طراح کاخ شهربانی، معمار برجسته ارمنی به نام گابریل گورکیان است. او که از پایه‌گذاران معماری نوین در ایران بود، ساختمان‌های عمومی و اداری و ویلاهای مسکونی بی‌نظیری را در ایران طراحی کرد که از مهم‌ترین آنها می‌توان به ساختمان وزارت صنایع، باشگاه افسران وزارت جنگ، کاخ دادگستری، آمفی‌تئاتر مدرسه نظام، ساختمان وزارت امور خارجه و... اشاره کرد. سازنده این کاخ هم فردی به نام قلیچ باقلیان بود که بیشتر شهرتش را از راه ساخت ساختمان‌های چهارطرف میدان حسن‌آباد تهران به‌دست آورده است.

جایی برای به وجد آمدن
از وقتی که کاخ شهربانی در اختیار وزارت امور خارجه قرار گرفته، بیشتر اوقات از میهمانان خارجی مقامات ایران در این ساختمان پذیرایی می‌شود. نکته جالب توجه بازدید هیأت‌های خارجی از این ساختمان منحصر به فرد، به وجد آمدن آنها از معماری ساختمان قدیمی و صد البته بسیار زیبای به‌جا مانده از دوران پهلوی اول است. از این بنای زیبا که احتمالا آن را در عکس‌های وزرا و میهمانان خارجی یا بخش‌هایی از سریال «شهرزاد» دیده‌اید، گاهی به‌عنوان محل برگزاری مراسم‌های مختلف هم استفاده می‌شود. نمونه‌اش جشن 230سالگی پایتختی تهران که در مردادماه سال1395 در میدان مشق، روبه‌روی کاخ شهربانی برگزار شد.

2سال زمان ساخت
ساختمان کاخ شهربانی حدودا 21هزار مترمربع زیربنا دارد و در سه طبقه ساخته شده است. این ساختمان بزرگ درمجموع 220 اتاق و 14سالن دارد! شاید برایتان جالب باشد بدانید کار ساخت این ساختمان با همه ریزه‌کاری‌هایش نزدیک به 2سال زمان برد. به این ترتیب که ساخت آن از سال1312 آغاز شد و در پایان سال1314 به پایان رسید. شروع بهره‌برداری از کاخ شهربانی هم درست ابتدای سال1315 بود؛ یعنی حدودا 85سال پیش. ساختمان زیبا و منحصر به فردی که از ابتدا برای اداره شهربانی تهران ساخته شد و در دوره‌ای به نام ساختمان شهربانی کل کشور نیز خوانده می‌شد، حالا ساختمان شماره 9وزارت خارجه است. وزارت امور خارجه ایران در سال1380 این کاخ را از نیروی انتظامی خریداری و پس از بازسازی پنج‌ساله، آن را در سال1385 به یکی از ساختمان‌های اداری خود تبدیل کرد.