چنارستانی به نام طهران

پرنیان سلطانی

اگر استانبول شهر «سرو»هاست و توکیو شهر درختان «گیلاس»، اگر پاریس را با کافه‌هایش می‌شناسند و آمستردام را با گل‌هایش، اگر لندن شهر «مه» است، فلورانس شهر «زنبق»ها، سیدنی شهر «بندر»ها و پراگ شهر «برج»ها، بی‌شک تهران ما شهر چنارهاست. واقعیت این است که چنارهای بلندبالا و تنومند با برگ‌های پنجه‌ای، یکی از نمادهای طبیعی تهران به‌حساب می‌آیند و به‌نوعی شناسنامه پایتخت هستند؛ چنارهایی که برخی از آنها حتی عمری بیشتر از پیدایش پایتخت دارند و سال‌های سال است که لقب کهنسال‌ترین موجودات زنده تهران را یدک می‌کشند! در این گزارش سراغی از قدیمی‌ترین درختان چنار پایتخت گرفته‌ایم؛ درختانی که با گذر از اتفاقات گوناگون طبیعی و غیرطبیعی، هنوز هم استوار و برقرار، ایستادگی تهران در تمام سال‌های حیاتش را به تصویر می‌کشند و هر روز به یادمان می‌آورند که تهران شهر چنارهاست.

جای خالی قدیمی‌ترین چنار زنده روی زمین
متأسفانه بسیاری از چنارهای معروف تهران در گذر زمان از بین رفته‌اند و امروز فقط نامی از آنها باقی مانده‌است. چنار خون‌بار محله پاچنار یکی از این درختان است یا چنار «عباسعلی» که یکی از درختان چنار معروف تهران در دوران ناصری بود و در جریان ساخت ابنیه جدید در ارگ، کلا از بین رفت. چنار «پنجعلی» در حوالی عمارات غربی وزارت دارایی امروز هم یکی دیگر از این چنارهای معروف تهران بود که متأسفانه امروز فقط نامی از آن باقی مانده‌است. این دو چنار، یعنی چنار عباسعلی و پنجعلی که هر دو در ارگ سلطنتی تهران قرار‌داشتند، از جمله چنارهای مقدس شهر تهران به‌حساب می‌آمدند که در زمان ناصرالدین‌شاه قاجارحتی تبدیل به زیارتگاه شده بودند. بی‌شک اما نبود هیچ درخت چناری برای تهران، به اندازه جای خالی چنار عظیم بقعه امامزاده صالح(ع) غم‌انگیز نیست. این درخت تنومند با اینکه سال‌هاست از بین رفته، اما هنوز هم در خاطره‌ها باقی‌مانده و اگر پای صحبت ریش‌سپیدان تهران بنشینید، برایتان از درختی می‌گویند که به گفته «ژان دیالافوا» باستان‌شناس فرانسوی، روزگاری قدیمی‌ترین چنار زنده روی زمین بود! هنوز هم بخشی از تنه این درخت در مقابل بقعه امامزاده صالح(ع) دیده می‌شود، اما متأسفانه دیگر خبری از درختی که روزگاری محل تجمع تهرانی‌ها بود، نیست.

کهنسال‌ترین موجود زنده تهران!

خبر خوش اینکه با وجود از بین رفتن بسیاری از درختان چنار معروف تهران، پایتخت هنوز هم شهر چنارهاست و می‌توان رد پای چنارستان روزهای دور را هنوز هم در این کلانشهر پر از ساختمان، اتومبیل، خیابان و بزرگراه دنبال کرد. نمونه‌اش درخت چنار صحن امامزاده یحیی(ع) در محله عودلاجان که عنوان کهنسال‌ترین موجود زنده تهران را در اختیار دارد و لقب قدیمی‌ترین درخت چنار پایتخت را بر دوش می‌کشد. این درخت چنار که پژوهشگران عمر آن را حدود 900سال تخمین زده‌اند، سومین چنار بزرگ تهران است که قطر آن به 7متر می‌رسد! البته اینطور که قدیمی‌ترهای محله عودلاجان می‌گویند، تعداد این چنارها 3تا بوده که یکی از آنها خشک شده و یکی دیگر را سال‌ها پیش به‌دلیل اینکه در خیابان قرار‌داشت و مزاحم رفت‌وآمد مردم بود، بریده‌اند! بنابراین از درختان سه‌گانه جوار امامزاده یحیی(ع)، فقط همین یک درخت باقی مانده که در نزدیکی صحن مخصوص بانوان قرار دارد و سال 1330با شماره یک در فهرست وزارت فرهنگ و اداره باستان‌شناسی به ثبت رسیده‌است. به همین دلیل دور آن را محصور کرده و بخش‌هایی از درخت را با زنجیر بسته‌اند تا از آسیب به این چنار 900ساله جلوگیری شود. البته از گذشته درون این درخت یک فرورفتگی وجود دارد که احتمالا این حفره بزرگ و سیاه در اثر دود شمع و چراغ‌های نذری ایجاد شده است. هنوز هم اگر این درخت را از نزدیک مشاهده کنید، می‌توانید آثاری از دخیل و قفل‌ها را روی شاخه‌های این چنار ببینید که نشان از قداست این درخت در فرهنگ تهرانی‌های قدیم دارد.

چنارهای خیابان ولیعصر؛ معروف‌ترین چنارهای تهران

اما بدون شک مشهورترین چنارهای تهران، درختان چناری هستند که در حاشیه خیابان ولیعصر (عج) کاشته شده‌اند. ماجرای کاشت این درخت‌ها به حدود سال 1300هجری شمسی برمی‌گردد؛ به زمانی که خیابان ولیعصر (عج) امروزی با 18کیلومتر طول ساخته شد تا عنوان بلندترین خیابان خاورمیانه را به‌خود اختصاص‌دهد. پس از ساخت این خیابان که در دوره پهلوی اول انجام شد، آنطور که «عبدالله مستوفی» یکی از درباریان زمان قاجار و پهلوی می‌گوید، در فاصله هر دو متر یک چنار در این خیابان کاشته شد و بین هر دو درخت یک بوته گل سرخ گذاشتند تا به این ترتیب خیابان تازه‌ساز پایتخت آباد‌شود. حالا این درختان چنار که همین روزها صد سالگی‌شان را جشن می‌گیریم، در‌هم‌فرورفته و علاوه بر چشم‌انداز زیبای خیابان ولیعصر (عج)، سایه‌بانی برای سرتاسر این خیابان به‌حساب می‌آیند. این درختان تنومند و زیبا امروزه جزو میراث طبیعی شهر تهران به‌حساب آمده و به جاذبه گردشگری بی‌نظیری برای گردشگران داخلی و خارجی تبدیل شده‌اند.

هفت‌چنار یا 3چنار؟!
همانطور که پیش از این هم گفته شد، یکی از قدیمی‌ترین درختان چنار تهران، چنار قریه بریانک است که از گذشته به‌دلیل داشتن 7شاخه، به هفت‌چنار معروف بوده. این درخت منحصر به فرد که در سمت جنوبی کارخانه جوراب‌بافی سابق و «موزه حیات وحش هفت‌چنار» فعلی قرار دارد، در ابتدا یک ریشه و یک تنه اصلی داشت که از آن 7درخت چنار پدید آمده‌بود. البته هم‌اکنون 4شاخه این درخت از بین رفته و فقط 3شاخه آن باقی مانده، اما با این حال هنوز هم به «هفت‌چنار» شهرت دارد و با طاقچه کوچکی که بر دیوار گلی مجاورش کنده‌اند، به محلی برای افروختن شمع نیز تبدیل شده است.

چنارهای باغ امین‌السلطان

یکی دیگر از معروف‌ترین و قدیمی‌ترین چنارهای پایتخت، چنارهای باغ امین‌السلطان است. اگر در ذهن‌تان به‌دنبال نامی از این باغ می‌گردید، باید بگوییم که امروزه این باغ به پارک قیطریه و محله قیطریه معروف شده است. داستان این چنارها به این صورت است که «میرزا علی‌اصغر خان امین‌السلطان» صدراعظم ناصرالدین شاه قاجار حدودا 150سال پیش این اراضی را خریداری و در بخش‌هایی از آن درختان چنار کاشت. البته اینطور که مورخان می‌گویند، درختان چناری که در مرکز پارک قیطریه امروز قرار دارد، قدمت بیشتری از دوران امین‌السلطان دارند و به همین دلیل احتمالا وقتی امین‌السلطان این اراضی را خریداری کرده، از پیش درختان چناری در این باغ بزرگ موجود بوده است.

چنارهای کاخ گلستان؛ به جا مانده از شاهان صفوی
اگر گذرتان به محوطه تاریخی کاخ گلستان افتاده باشد، احتمالا نگاه‌تان روی درختان چنار سر به فلک کشیده این محدوده ثابت مانده‌است؛ درختانی که درباره‌شان گفته می‌شود باقی‌مانده چهارباغ و چنارستانی است که شاه طهماسب صفوی در زمان پادشاهی‌اش در تهران بنا کرده است. البته در این‌باره روایت دیگری هم وجود دارد که می‌گوید این درخت‌های چنار بعدها به فرمان شاه‌عباس صفوی در ارگ سلطنتی کاشته شده و به همین دلیل به آنها چنارهای عباسی یا شاه‌عباسی گفته می‌شود. اگر چه روایت‌ها متفاوت است، اما آنچه اهمیت دارد این است که این چنارها در زمان هر کدام از این پادشاهان صفوی که کاشته شده باشند، عمری بیشتر از 400سال دارند!