گردش به چپ با راهنمای راست

   مصطفی شوقی     

گردش به چپ با راهنمای راست؛ این را می‌توان خلاصه سیاست خارجی رژیم پهلوی در سال1351دانست؛ سالی که فرح پهلوی به چین سفر کرد، روابط ایران و آلمان شرقی برقرار شد و شاه در تهران با نیکلای چائوشسکو، رهبر رومانی و همسرش النا دیدار کرد. اما چگونه شاه که در بلوک غرب ایستاده بود، به سوی شرق رفت؟
یک سال قبل از این ماجرا، ریچارد نیکسون رئیس‌جمهور آمریکا برای پایان دادن به جنگ ویتنام و باتلاقی که آمریکا در آن گرفتار شده بود، دست به یک بازی ورزشی زد؛ دیپلماسی‌ای که با حضور تیم پینگ‌پنگ آمریکا در پکن پیگیری شد و به سفرهای مخفیانه و علنی هنری کیسینجر، مشاور امنیت ملی دولت ریچارد نیکسون برای برقراری روابط دیپلماتیک با کشورهای چپ انجامید. ایران و چین در گذشته با یکدیگر رابطه داشتند و حتی در میانه دهه30 شمسی با هم قرارداد همکاری علمی و فرهنگی منعقد کرده بودند اما بیم نفوذ کمونیسم در ایران همواره سدی در مسیر بالا رفتن سطح روابط 2کشور بود. در این زمان ایران با چین‌تایپه به‌عنوان کشوری که از سوی غرب به رسمیت شناخته می‌شد، روابط دیپلماتیک بهتری داشت. سفارت تایوان در تهران هم خبرنامه‌ای با عنوان «چین آزاد» به زبان فارسی و انگلیسی منتشر می‌کرد. (سند یک)
اما با بازی نیکسون رئیس‌جمهور آمریکا – هیچ رئیس‌جمهوری در آمریکا مثل نیکسون با شاه همراه نبود- که در راه برقراری روابط با چین قدم برداشت، ایران نیز برای برقراری روابط اقدام کرد. در این میان حتی گفته می‌شود که ایران در تجدید روابط آمریکا و چین به‌عنوان یک پیام‌رسان سوم و غیررسمی عمل کرده است. به‌صورتی که اشرف پهلوی بعد از سفر تیم ملی پینگ‌پنگ آمریکا به چین سفر کرد و بعد از آن فرح پهلوی و امیرعباس هویدا چند‌ماه بعد به این کشور رفتند. شاه بعدها در یکی از سخنرانی‌های خود در مجلس سنا از تجدید رابطه با چین با عنوان یکی از دستاوردهای مهم سیاست‌های خارجی‌اش نام برد. نکته بسیار مهم و حائز‌اهمیت در روابط ایران و به‌طور کلی غرب با چین، دوری و دشمنی آنها با شوروی بود. این را می‌توان در گزارش‌های متعدد سفارت ایران در پکن مشاهده کرد. (سند دو و سه) چین در میانه دهه60 میلادی و بعدها در دهه70 انشعابی بزرگ در میان کشورهای معتقد به کمونیسم ایجاد کرد، به‌صورتی که حتی گروه‌های چریکی در نقاط مختلف دنیا نیز دیگر لنین را الهام‌بخش انقلاب خود نمی‌دانستند و اندیشه‌های چریکی مائو، رهبر چین را به‌عنوان یک انقلاب دهقانی مورد‌توجه قرار‌می‌دادند. از ایران سازمان انقلابی حزب توده ایران به‌عنوان گروهی مخالف شاه و البته مخالف سیاست‌های حزب توده و شوروی به چین نزدیک شد. آنها شوروی را یک دولت سوسیال امپریالیست می‌نامیدند. این گروه از ایرانیان مخالف شاه که اندیشه چریکی داشتند پس از ناکامی در حضور در کوبا، روابط مستحکمی با چین و آلبانی- طرفدار چین در اردوگاه اروپایی کمونیسم- برقرار‌کردند و افرادی را برای کارآموزی در برنامه فارسی رادیو پکن به چین فرستادند. ایرج کشکولی که در سال‌های پایانی دهه40 شمسی در چین حضور داشت در کتاب خاطرات خود به‌صورت مفصل از حضور در چین و نگاه آنها به ایران سخن گفته است.
سفر فرح به چین در شهریور 1351صورت گرفت. تشریفات کامل از سوی دو طرف ایرانی و چینی انجام شد. در این سفر هویدا نخست‌وزیر نیز حضور داشت و هیأت ایرانی با چوان لای از رهبران قدرتمند چین دیدار کرد. عباس آرام- وزیر امورخارجه سابق - به‌عنوان نخستین سفیر ایران در چین معرفی شد. همچنین شاه از عضویت چین در شورای امنیت و مجمع عمومی سازمان ملل پشتیبانی به عمل آورد. نکته جالب‌توجه این است که واشنگتن نیز دقیقا همین رویکرد را در قبال چین در پیش گرفته بود و از ادامه حضور چین در سازمان ملل دفاع می‌کرد.
البته این باعث نشد که برای حفظ تعادل میان ایران و شوروی، روابط دو کشور به تیرگی برود. شاه 20روز بعد از سفر ملکه‌اش به چین، راهی مسکو شد و با رهبران این کشور دیدار کرد. (سند چهارم) این دیدار در کنار همکاری‌های صنعتی و بازرگانی میان ایران و شوروی که در دهه20 با ساخت ذوب‌آهن اصفهان شتاب گرفته بود را می‌توان یک امتیاز برای تعادل‌سازی‌ میان روابط دو کشور همسایه دانست. ضمن اینکه در آن زمان هم آمریکا به‌دنبال کنترل تنش با شوروی بود و از این اقدامات حمایت می‌کرد. 2‌ماه بعد از دیدار شاه از مسکو، در 16آذر 1351در روزی که آپولو 17به فضا فرستاده شد، یکباره روزنامه‌ها یک شوک بزرگ خبری را منتشر کردند؛ روابط ایران و آلمان‌شرقی هم برقرار شد. این موضوع با توجه به اینکه دفتر مرکزی حزب توده ایران در شهر لایپزیک آلمان‌شرقی وجود داشت و بسیاری از رهبران توده‌ای در این کشور بودند، بسیار تعجب‌برانگیز شد. آیا این برقراری رابطه از ثمرات دیدار شاه از شوروی بود؟ نکته مهم اینجاست که شاه بعد از برقراری روابط ایران و آلمان که به‌خاطر جنگ جهانی دوم قطع شده بود، در سال‌های متمادی حاضر نشده بود با آلمان‌شرقی که در پایگاه موسوم به بلوک شرق قرار داشت رابطه دیپلماتیک برقرار کند. در متن این خبر آمده است که ایران با تمامی کشورهای سوسیالیستی غیر از ویتنام شمالی و کره‌شمالی رابطه برقرار کرده است. (سند پنجم) 
نگاه به شرق اما مانعی برای همکاری‌های ایران با غرب در دوران شاه نبود. هنوز نخستین شریک تجاری و سیاسی ایران در بسیاری از موضوعات آمریکا و اروپا بودند.