بازار گرم مناسک مدرن

جعفر احمدی | جامعه شناس:

امروزه درست در نقطه مقابل ترس از فراموش‌شدن سنن و رسوم گذشتگان، شاهد ظهور مناسک و مراسم جدیدی در زندگی مردم هستیم. از جشن دندان، خودکار،  طلاق و... گرفته تا سالگردهایی با عناوین عجیب‌وغریب. زندگی مدرن انسان را منزوی می‌کند، ساختارهای زندگی مدرن هر روز گستره و سلطه خود را بر انسان بیشتر می‌کند. انسان تنها می‌شود، اما آیا برای رهایی از این تنهایی و انزوا می‌تواند به خویشتن خویش بازگردد و مثل گذشته زندگی کند؟ به‌طورقطع چنین چیزی امکان‌پذیر نیست. هدف هم این نیست که انسان به آن دوره‌ها بازگردد. باید طرحی نو دراندازد تا هم عاملیت و اراده خود را اثبات کند و هم از این تنهایی رهایی یابد. مناسک جدید درمانی برای این درد است؛ یعنی انسان دوست دارد هر روز به بهانه‌های مختلف مراسم و مناسک مختلف برگزار کند تا بگوید من هم هستم.

این تفسیری خوش‌بینانه از مناسک مدرن است که با سرشت بشر همخوانی دارد ولی همه انسان‌ها به دنبال سرشت خود نیستند و چنین برداشتی از برگزاری مناسک مدرن ندارند. مخصوصاً انسان‌هایی که در چنبره قواعد زندگی مدرن گیرکرده‌اند و تابع این قواعد و هنجارهای جامعه مدرن‌اند. محال است انسان در چنین جامعه‌ای مجالی برای اندیشیدن به خود و فرهنگ داشته باشد. اگر هم باشد آن‌قدر رنگ و بوی سازمانی به خود گرفته که آدم بی‌تفاوت از کنارشان رد می‌شود. دیری نمی‌پاید که متوجه می شود که این مناسک مدرن هم تبدیل به بخشی از همان ساختارهایی شده‌اند که انسان را از خود بیگانه کرده است. اکنون مراسم جشن تولد بخشی جدایی‌ناپذیر از زندگی شده است و برای خیلی‌ها، بخشی از قواعد زندگی که باید طی شود. درست مثل کار کردن، پول درآوردن، خوردن و خوابیدن یا حتی ازدواج کردن.مناسکی که قرار بود انسان را از این کلیشه‌ها و قواعد رها کند امروز خود به بخشی از کلیشه‌های زندگی تبدیل‌شده است.

برای همین باید تعداد این مراسمات بیشتر شود، به بهانه‌های مختلف. اگر امروز در همین ایران دارای هزاران سال فرهنگ و تاریخ، سالی دو بار روز عشق (ولنتاین) برگزار می‌شود، چیز عجیبی نیست.از زاویه‌ای دیگر هم می‌توان به نقش و کاربرد این مناسک مدرن در مناسبات اجتماعی پرداخت. در روابط اجتماعی مدرن نشان دادن برتری (قدرت) یکی از دغدغه‌های مردم است که به شکل‌های مختلف خود را نشان می‌دهد، یکی از این عرصه‌های نشان دادن برتری، برگزاری مناسک مدرن است؛ جالب اینکه، هرچه باشکوه‌تر بودن این مراسم برای فرد، قدرت و منزلت بیشتری می‌آورد. پس اگر مردم درگیر رقابت بر سر باشکوه بودن و متنوع بودن این مراسم شوند، چیز عجیبی نیست. هرچند این کارکرد مراسمات مدرن بی‌ارتباط با مصرف و طبقه اقتصادی نیست. به عبارتی، این شکل‌های جدید مراسم به‌نوعی برای نشان دادن جایگاه اقتصادی و طبقاتی فرد است. شبکه‌های اجتماعی و فضای مجازی هم تقویت‌کننده این نوع نگاه به مناسک جدید هستند. چون عموماً تصاویر و مستندات این مراسم در فضای مجازی منتشر می‌شود تا  کاربرد مناسک مدرن برجسته‌تر شود.

درمجموع می‌توان گفت، شرایط زندگی مدرن باعث شکل‌گیری مناسک و مراسمی متنوع و بعضاً عجیب‌وغریب شده است. این مراسم  روز به‌روز بیشتر می‌شود. فارغ از خوب یا بد بودن این مراسم و مناسک، حرص و ولع مردم به مصرف را بیش‌ازپیش نمایان می‌سازد. گویا انسان مدرن تنها با مصرف می‌تواند هویت فرهنگی خود را نشان دهد. این وجه غالب مناسک مدرن که با چشم‌وهم‌چشمی تشدید می‌شود؛ بیشتر در خدمت اهداف نظام سرمایه‌دارای است تا توسعه فرهنگی، چون درون‌مایه‌ این مناسک نه انسان است و نه فرهنگ، بلکه بیشتر تعلقات و مصنوعات زندگی مدرن است.