وقتی جا برای مردن تنگ است

حسین سبحانی 

تهران، پایتختی بود که سال‌ها هر گوشه‌اش کش می‌آمد و جمعیت بیشتری را در دل خود جا می‌داد. گسترش این شهر از روزگار قاجار نیاز به توسعه قبرستان هم داشت. کمبود فضا برای مردگان دردسرسازتر از کمبود فضا برای زندگی بود.
تهران، شهری است با گورستان‌های گوناگون از گذشته تا امروز. یکی از قدیمی‌ترین گورستان‌های تهران در ضلع شمال‌غربی چهارراه حسن‌آباد قرار داشت. در کنار این گورستان حمامی وجود داشت که از ترس اجنه، متروکه شده بود. در دوره پهلوی این گورستان و حمام را ویران کردند و به جایش اداره اطفائیه (آتش‌نشانی) سربرآورد که هنوز هم بر جای خود باقی است. مسگرآباد، گورستان دیگری در شرق تهران و در انتظار مردگان بود. دیگر گورستان نام‌آشنای این شهر، در حوالی مقبره شیخ‌صدوق در شهرری قرار دارد. ابن‌بابویه، از قدیمی‌ترین و معروف‌ترین گورستان‌های تهران نام‌های آشنایی را در سینه دارد. محمدعلی فروغی، غلامرضا تختی، حسین فاطمی، علی‌اکبر دهخدا، میرزاده عشقی و بسیاری نامداران دیگر، ساکنان همیشگی این گورستان‌اند. هر زمان که صحبت از گورستان‌‌های تهران به میان می‌آید، ظهیرالدوله نامی آشِنا برای گوش‌های مردمان است؛ گورستانی که به نام علی خان ظهیرالدوله معروف شد و پس از او، بسیاری از هنرمندان و نام‌آوران دیگر ازجمله ابوالحسن صبا، ملک‌الشعرای بهار، رهی معیری، قمرالملوک وزیری، فروغ فرخزاد و بی‌شمار تاریخ‌سازان این قرن در آنجا گردهم آمدند. گورستان باغ توتی، گورستان خاوران و گورستان‌های دیگری در محوطه امامزاده‌ها در تهران را نیز نباید فراموش کرد.
گسترش تهران فراتر از گنجایش این گورستان‌های کوچک و پراکنده بود. زمان آن فرا رسیده بود تا برای یکی از مهم‌ترین و حیاتی‌ترین مکان‌های این شهر چاره‌ای اساسی اندیشیده شود. تهران در حال مدرن‌شدن بود و تعدد گورستان‌ها مشکل‌ساز. شهر نیازمند گورستانی بزرگ و با نظم و نظام بود. تصمیم گرفته شد. سال1345با تلاش‌های شهرداری تهران، زمینی را در حدود 315هکتار در راه تهران - قم درنظر گرفتند. بهشت‌زهرا سرانجام در 25تیرماه1349افتتاح شد. روزنامه اطلاعات در خبری به‌مناسبت این افتتاحیه، یادآور شد که این گورستان مدرن برای 25سال آینده گنجایش دارد. در بخشی از این خبر آمده بود: «پس از مدیرعامل، آقای نیک‌پی شهردار تهران صحبت کرد و گفت: آماده‌شدن گورستان تهران در مدت کوتاهی موجب تغییر وضع ناراحت امر کفن و دفن مردگان می‌شود. شهردار گفت: این موجب افتخار من است که مأموران توانسته‌اند مجهزترین و زیباترین گورستان را در تهران یک سال زودتر از موعد مقرر بسازند. شهردار سپس همراه حضرت آیت‌الله شهرستانی و رئیس انجمن شهر و معتمدان محلات به بازدید از تأسیسات گورستان پرداختند و از گورهای آماده، سرویس حمل اجساد که مجهز به 20 آمبولانس مرسدس‌بنز بوده و دیگر اماکن گورستان دیدن کردند.»
تهران شهری با بافتی سنتی و محله‌های تاریخی بسیار بود. وجود گورستان‌های متعددِ فعال در محله‌های تهران باعث شد تا بهشت‌‌زهرا از ابتدا مورد اقبال عمومی قرار نگیرد. سرانجام اما با دفن محمدتقی خیال (نخستین متوفی) در قطعه یک، ردیف یک، شماره یک، رسماً مورد بهره‌برداری و استفاده قرار گرفت. اگرچه آن‌روز ظرفیت بهشت‌زهرا برای آرامیدنِ رفتگان تا سال1374تضمین شده بود، اما فضای عظیم بهشت‌زهرا همچنان با آغوشی باز، پذیرای مهمانان دائمی خود است؛ مردمانی که پس از گذر از زندگی‌های تلخ و شیرین و سخت و آسان، زیر سایه درختان این آرامستان آرام می‌گیرند.