درختان کهن راویان تاریخ و فرهنگ تهران

سیدآرش حسینی میلانی ـ رئیس کمیته محیط‌زیست شورای شهر 



قدیمی‌ترین شاهدان زنده سرگذشت تهران از روزگارانی که روستایی دورافتاده و خوش ‌آب ‌و هوا بود و در آرامش زندگی می‌گذراند تا امروز که کلانشهری در مرکز توجهات و پر از زندگی و هیاهو‌ست، درختانی هستند که عمر برخی از آنها بیش از قدمت پایتختی تهران است و حیات آنها قدمتی به اندازه چند قرن دارد.
تهران در گذشته در منطقه‌ای قرار داشته که به‌دلیل موقعیت خوب جغرافیایی و عبور چندین روددره از آن، شرایط مناسبی برای وجود انبوه درختان و فضای سبز داشته و آنگونه هم که از نوشته‌های جهانگردان غربی برمی‌آید، تهران شهری پر از درخت به‌ویژه چنار بوده است؛ به‌طوری که برخی از سیاحان غربی تهران را «چنارستان» نامیده‌اند. آنچنان که برخی از مورخان گفته‌اند، یکی از دلایل اینکه تهران از یک روستا به یک شهر تبدیل شده‌، همین طبیعت خوش آب و هوای تهران و انبوه درختان چنار آن بوده است. گفته‌ شده نخستین‌بار شاه‌عباس صفوی بود که چنارهای پر‌تعداد قریه تهران توجه او را به‌خود جلب کرد و دستور داد تا کوشک سلطنتی را در میانه باغی ایرانی و مزین به تعداد انبوه درختان چنارِ سر به فلک کشیده برایش احداث کنند.
این همان بهشت زمینی است که تمام پادشاهان پس از شاه‌عباس از سلسله‌های صفویه، افشاریه، زندیه، قاجاریه و پهلوی نتوانستند از آن دل بکنند و چنارهای آن، به مرور یا تبدیل به مجموعه کاخ‌هایی باشکوه برای سکونت و سلطنت پادشاهان یا تفرجگاه‌هایی برای به در بردن خستگی‌ها از سوی اهالی تهران شدند و هر آخر هفته، ده‌ها خانواده در کنار این چنارها جمع می‌شدند تا ضمن رفع خستگی، لحظات خوشی را در کنار یکدیگر سپری کنند. اهمیت فضاهای سبز در زندگی روزمره شهروندان تهرانی به‌گونه‌ای بوده ‌که در اکثر‌ مناطق مهم این شهر از بازار تا امامزادگان، از اماکن مهم سیاسی و دیپلماتیک تا خانه‌ها و باغ‌ها، از معابر تا مراکز تجمع شاهد آن هستیم که درختان به‌ویژه چنار، نقش و حضور مهمی داشته و حتی برخی از چنارها، کانون شکل‌گیری محلات دیروز و امروز تهران بوده‌اند. از آن روزگار تا به امروز، تهران به 22منطقه تبدیل شده و هر منطقه ده‌ها درخت کهنسال و با‌ریشه را در خود جای داده است. مناطقی که هر کدام به‌تنهایی مساحتی بزرگ‌تر از کل تهران دوران قجری دارد اما با وجود توسعه تهران، سرنوشت این نمادهای تاریخی و هویتی بسیار تلخ بوده است. با ورود تهران به دوره رشد سرسام‌آور لجام‌گسیخته از ابتدای دهه40 شمسی، اکثر‌ درختان کهن تهران، سرنوشتی جز قطع و له‌شدن زیر زنجیره توسعه نامتوازن شهری نداشتند. با این حال، بوستان‌ها و فضاهای سبز در برخی ‌محلات همچنان می‌توانند نماد یکپارچگی محلات باشند و پیرامون آنها گروه‌های اجتماعی مختلف با یکدیگر تعامل داشته باشند. هنوز هم درختانی در محلات، معابر و کوچه‌ها هستند که روح تعلق را در ساکنان آنجا بدمند، خاطره جمعی بسیاری از شهروندان باشند و به محلات تهران هویت ببخشند. هرچند ساخت‌و‌سازها با درختان به‌ویژه فضاهای سبز معابر نامهربانند و مافیای باغ‌خوار و بساز‌بفروش کمترین تعلق را به این روایان تاریخ و فرهنگ تهران ‌دارند، اما همچنان مشارکت شهروندان در صیانت از درختان می‌تواند در حفظ و صیانت و جلوگیری از تخریب و قطع آنها کارگشا باشد. در این چارچوب، شورایاران با هماهنگی سازمان بوستان‌ها امسال در هفته تهران اقدام به شناسایی درختان کهن در تعدادی از محلات کردند. در این حرکت جمعی، مردم و شورایاران با عشق و علاقه درختان کهن محلات خود را شناسایی کرده و از آنها عکاسی کرده‌اند که در نمایشگاه عکسی به نمایش درآمد. تداوم این حرکت مستلزم آن است که مدیریت شهری برای ثبت ملی درختان کهن این شهر پیشقدم شده و با همکاری مردم و شورایاری‌ها، زمینه‌ساز حفظ این میراث ارزشمند و دارایی غیرقابل جبران شود.