کلنگی که تهران را بزرگ کرد

پرنیان سلطانی

تهران که از همان ابتدا شهری به این درندشتی با میلیون‌ها نفر جمعیت نبود. دِهی بود در نزدیکی شهر ری که به دستور شاه‌طهماسب صفوی دور تا دور آن را خندقی کنده و با 114برج (به‌تعداد سوره‌های قرآن) محصور کرده بودند. آن زمان تهران فقط هزار نفر جمعیت داشت و 4دروازه شمیران، قزوین، دولاب و حضرت عبدالعظیم (دروازه اصفهان)، راه ورود و خروج به این ده را مشخص می‌کرد. تا اینکه ناصرالدین شاه قاجار روی کار آمد. در زمان سلطنت این شاه قاجار، تهران همان تهران بود، با همان 12کیلومتری که در حصار طهماسبی محصور شده بود، با این تفاوت که این بار به جای هزار نفر، 155هزار نفر در آن زندگی می‌کردند! همین شد که سلطان صاحبقران دستور داد خندق‌ها را پر کرده، برج و باروها را بردارند و تهران را گسترش دهند. خودش هم شخصا کلنگ بزرگ‌شدن تهران را به زمین زد؛ کلنگی که امروز در کاخ ـ موزه گلستان در معرض دید بازدیدکنندگان قرار دارد و یادگار بزرگ‌ترین رویداد تهران بعد از پایتختی‌اش است. اگر می‌خواهید راجع به این کلنگ طلایی بیشتر بدانید، با ما به 158سال پیش بیایید؛ به روزی که ناصرالدین شاه کلنگ توسعه پایتخت را به زمین زد.

تهران به سبک پاریس
داستان گسترش پایتخت از وقتی شروع شد که ناصرالدین شاه قاجار از نخستین سفر اروپایی‌اش برگشت. او که در شهری روزگار می‌گذراند که از فرط ازدحام جمعیت، دیگر جایی برای سوزن‌انداختن هم نداشت، تصمیم گرفت تهران را گسترش داده و به شیوه اروپاییان بسازد. برای همین مسیو بهلر فرانسوی را مأمور تهیه نقشه‌ای برای تهران جدید کرد تا تهران را از هر چهار طرف گسترده کند. طرحی که برای تهران درنظر گرفته شد، گسترش پایتخت به‌صورت هندسی و به شکل یک هشت ضلعی نامتساوی‌الاضلاع بود که نقشه شهر پاریس را تداعی می‌کرد. مورخان اینطور می‌گویند که شاه قاجار با این کار می‌خواست هم تهران را گسترش دهد و هم مرکز فرماندهی‌اش را شبیه یک شهر اروپایی و به سبک پایتخت کشور فرانسه بسازد.

گسترش تهران
زمانی که طرح گسترش تهران آماده شد، ناصرالدین‌شاه قاجار در سال1241خورشیدی، یعنی 158سال پیش یک کلنگ طلایی به‌دست گرفت، به نزدیکی دروازه شمیران یعنی تقاطع خیابان سعدی و انقلاب امروزی رفت و کلنگ توسعه پایتخت را به زمین زد. بعد از او هم میرزا نایب‌السلطنه کلنگ بعدی را زد و به این ترتیب کار گسترش تهران رسما آغاز شد.

بزرگ‌شدن پایتخت از 12به 32کیلومتر
واقعیت این است که در زمان میرزا تقی‌خان امیرکبیر، مسئولان وقت کشور به این نتیجه رسیده بودند که تهران باید بزرگ‌تر شده و خانه‌های بیشتری در آن ساخته شود. در گام نخست در محدوده چهارراه مولوی تا میدان اعدام 200خانه برای افراد بی‌بضاعت ساخته شد. اما به‌واقع تهران آن‌قدر متراکم شده بود که در هیچ جای آن دیگر برای ساخت خانه‌های جدید وجود نداشت. به همین دلیل در نهایت تصمیم بر این شد که خندق‌های دور تا دور پایتخت پر شود، 4دروازه تهران برچیده شده و این شهر استراتژیک از هر چهارطرف گسترش پیدا کند. قرار بر این بود که تهران در قسمت شمالی، هزار و 800زرع وسعت پیدا کند و در 3بخش دیگر هر کدام هزار زرع به وسعت تهران اضافه شود. با این تصمیم مساحت تهران از 12کیلومتر به 32کیلومتر می‌رسید و تهرانی‌ها می‌توانستند پس از سال‌ها با راحتی بیشتری در پایتخت زندگی کنند و رسما نفس بکشند!

مستوفی‌الممالک و میرزاعیسی؛ مجریان طرح
بعد از مراسم کلنگ‌زنی به‌دست شخص اول مملکت، مستوفی‌الممالک، صدراعظم و میرزا عیسی، وزیر دارالخلافه به‌عنوان مجریان این طرح عمرانی وسیع انتخاب شدند. نخستین گام برای گسترش تهران، پرکردن خندق در جنوب بود و بعد طرح گسترش پایتخت به بخش‌های دیگر رسید. اینطور که تاریخ‌نویسان می‌گویند، خیابان مولوی تا خیابان شوش رشد پیدا کرد، در بخش غربی خیابان شاپور و وحدت‌اسلامی به خیابان کارگر رسید، در شمال خیابان امام‌خمینی (ره) و امیریه به خیابان انقلاب منتهی شدند و در شرق نیز تهران از حوالی خیابان ری به خیابان 17شهریور وسعت پیدا کرد.

گسترشی که 9سال طول کشید
براساس اسناد به‌جا مانده از روزگار حکومت ناصرالدین‌شاه، جابه‌جاکردن خندق‌ها، گسترش پایتخت و ساخت دروازه‌های جدید در تهران حدودا 9سال طول کشید. مستوفی‌الممالک، صدر اعظم و میرزا عیسی، وزیر دارالخلافه در طول 4سال، خندقی که برای حفاظت از شهر دور تا دور آن کشیده شده بود، پر کردند، حصار طهماسبی را برداشتند و خندق و دیوار هشت‌ضلعی بزرگ‌تری اطراف تهران ساختند. بعد از اینکه طرح گسترش تهران تقریبا انجام شد، در سال 1246خورشیدی، یعنی دقیقا 5سال بعد از مراسم کلنگ‌زنی گسترش تهران، ساخت دروازه‌های جدید به جای 4دروازه قدیمی حصار طهماسبی در دستور کار قرار گرفت. ساخت این دروازه‌ها هم چند سالی به طول انجامید که با احتساب کامل‌شدن کار دروازه‌های شهر، می‌توان گفت طرح گسترش پایتخت در کل 9سال زمان برد.

12دروازه به جای 4دروازه
اینطور که تهران‌پژوهان می‌گویند، در سال 1246خورشیدی کار ساخت 12دروازه به جای 4دروازه قدیمی تهران آغاز شد و بعد از مدتی دروازه‌های «شمیران»، «دولت» و «یوسف‌آباد» در خندق شمالی، دروازه «شاه‌عبدالعظیم»، «خانی‌آباد» و «غار» در خندق جنوبی، دروازه «دوشان تپه (فرح‌آباد)»، «خراسان» و «دولاب» در خندق شرقی و دروازه «باغ‌شاه»، «قزوین» و «گمرک» در خندق غربی، ساخته شدند. این دروازه‌ها درواقع پایان‌بخش حصار طهماسبی بودند و حکم آغازگر حصار ناصری برای تهران را داشتند. با ساخت این دروازه‌ها بود که تهران دارالخلافه ناصری نام گرفت و رسما شکل و شمایل تازه‌ای پیدا کرد.

راهی برای محافظت از شهر
ناصرالدین‌شاه قاجار پس از گسترش پایتخت، درست مانند شاه‌طهماسب صفوی دور تا دور تهران را خندق حفر کرد و دروازه ساخت؛ چون در آن زمان تنها راه حفاظت از شهرها همین محصورکردن آنها بود. به‌ویژه تهرانی که لقب پایتختی را هم یدک می‌کشید و نیاز به حفاظت دوچندان داشت. برای همین 12دروازه دور تا دور تهران ساخته شد و افرادی به نام نواقل عهده‌دار کار ثبت ورود و خروج‌ها در این دروازه‌ها شدند. نکته جالب درباره تهران این بود که دروازه‌های شهر هنگام تاریکی هوا بسته می‌شدند و شب‌ها نه کسی امکان خروج از پایتخت را داشت، نه کسی می‌توانست به آن وارد شود. صبح به صبح نواقل با خواندن دعا و فرستادن صلوات، در دروازه‌های پایتخت را باز می‌کردند تا آنهایی که قصد فروش محصولات‌شان را داشتند، وارد شهر شوند و آنهایی که می‌خواستند از تهران خارج شوند، این امکان را پیدا کنند.

به طالع نور، ان‌ شاءالله مبارک است
اطلاعات مهم درج‌شده روی کلنگ طلاکاری‌شده ناصرالدین‌شاه، جزئیات ارزشمندی را از طرح گسترش تهران در اختیارمان قرار می‌دهد. روی دسته نقره‌ای این کلنگ حک شده است: «یوم یکشنبه شعبان‌المعظم‌الله هزار و دویست و هشتاد و چهار، مطابق توشقان ئیل (سال خرگوش)، خیرت دلیل به مبارکی به زمین زد از آن بعد شروع به‌کار شده است در ساعت یک و چهل دقیقه به غروب مانده.» از این کلنگ منحصر به فرد برگه‌ای نیز آویزان است که روی آن نیز نوشته شده: «کلنگی است در بنای شهر جدید ناصری بجهه دست مبارک اعلیحضرت اقدس همایونی یاخته‌شده و اول کلنگی که بر زمین زده شد این کلنگ است که به‌دست مبارک یازدهم شعبان 1284توشقان ئیل (سال خرگوش) به طالع نور بر زمین زدند.» در کتیبه حاشیه تیغه نیز حک شده: «یوم یکشنبه یازدهم شهر شعبان‌المعظم سنه 1284مطابق توشقان ئیل دلیل حرب به مبارکی.» و کتیبه زیر تیغه هم این متن را در خود دارد: «به طالع نور انشاءالله مبارک است». این در حالی است که روی کتیبه روی تیغه نیز این کلمات به چشم می‌آید: «بسمه تعالی، بسم‌الله الرحمن الرحیم، کلنگی است در وقت بنای شهر جدید دارالخلافه ناصری اعلیحضرت اقدم همایون ناصرالدین‌شاه قاجار».

بازدید از کلنگ در کاخ گلستان
اگر می‌خواهید معروف‌ترین کلنگ تهران را از نزدیک ببینید، باید به کاخ ـ موزه گلستان مراجعه کنید. مجموعه تاریخی زیبایی که روزگاری خانه شاهان قاجاری بود، در خیابان پانزده خرداد، میدان ارگ واقع شده است. برای بازدید از این کلنگ تشریفاتی که در یکی از ویترین‌های موزه مخصوص کاخ گلستان به نمایش درآمده، باید علاوه بر پرداخت 5هزار تومان به‌عنوان ورودی کاخ گلستان، با پرداخت 4هزار تومان دیگر بلیت ورود به موزه مخصوص را خریداری کنید. در این موزه علاوه بر کلنگ ناصرالدین‌شاه، می‌توانید از اشیای اهدایی به پادشاهان قاجاری نیز بازدید کنید. البته هم‌اکنون که به‌دلیل شیوع ویروس کرونا امکان بازدید از موزه‌ها وجود ندارد، اما در آینده‌ای نزدیک که موزه‌ها بازگشایی شدند، امکان بازدید از این موزه از ساعت 9:30تا 18:30فراهم می‌شود.

گسترش بی‌رویه تهران از زمان پهلوی اول
اگر بخواهید از سرنوشت برج و باروها و حصار تهران در دوره ناصری بدانید، باید بگوییم با روی‌کار آمدن حکومت پهلوی، خندق‌های دور شهر از بین رفت و دروازه‌ها به دستور رضاخان یکی پس از دیگری تخریب شد. درواقع در فاصله سال‌های 1306تا 1309تهران ساخته شده در زمان ناصرالدین‌شاه قاجار یا همان دارالخلافه ناصری به‌کلی تغییر شکل داد و دیگر خبری از خندق و دروازه‌ها نبود. همین شد که پایتخت از هر طرف کِش آمد و روزبه‌روز بزرگ و بزرگ‌تر شد.

  اضافه‌شدن محله دولت
تا پیش از گسترش پایتخت در دوران پادشاهی سلطان صاحبقران، تهران دارای 4محله بود که بازار در جنوب، سنگلج در غرب، چاله‌میدان در شرق و عودلاجان و پامنار در مرکز قرار داشتند. اما با گسترش تهران یک محله دیگر هم به محله‌های تهران اضافه شد که محله دولت نام داشت.

  کلنگی که برای مراسم کلنگ‌زنی ساخته شد
اما بشنوید از کلنگی که چهارمین شاه قاجار برای اجرای طرح گسترش تهران استفاده کرد؛ کلنگی دسته‌کوتاه، تشریفاتی و تزئینی که صرفا برای همین مراسم کلنگ‌زنی ساخته شده بود. این کلنگ از جنس نقره طلاکوب شده است، تیغه مثلثی شکل فولادی دارد و روی دسته‌ای چوبی سوار است.

  مزین‌شده با طلا
روی تیزی این کلنگ، ترنج‌ها و کاغذهای هندسی طلاکوبی شده‌اند که داخل ترنج‌ها و کادر، کتیبه‌هایی به فارسی درج شده است. در اطراف کادرها هم نقوش گیاهی طلاکوب شده و در چهار جهت تیغه در قسمت سر تیغه، خطوط و اشکال هندسی است که تشکیل لوزی‌هایی را داده‌اند.

چرا تهران گسترش یافت؟
روزی روزگاری تهران یک ده کوچک محصور شده بود که فقط هزار نفر جمعیت داشت. اما در زمان ناصرالدین شاه قاجار در همان محدوده کوچک محصور شده، حدود 155هزار نفر زندگی می‌کردند! این یعنی در تهرانی که زمان شاه طهماسب صفوی با حفر خندق و ایجاد برج و باروها محصور شده بود، دیگر جایی برای نفس‌کشیدن باقی نمانده بود. تا اینکه ناصرالدین‌شاه تصمیم گرفت تهران را گسترش دهد. نقشه‌های زیر که در سال‌های مختلفی از تهران برداشته شده، کمک‌مان می‌کند دلیل گسترش پایتخت را بهتر درک کنیم.

  نقشه سال 1205خورشیدی
این قدیمی‌ترین نقشه بازمانده از تهران است که در سال 1205خورشیدی (دوران فتحعلی‌شاه قاجار) توسط سروان نازکوف و به زبان روسی تهیه شده است. همانطور که در نقشه هم قابل مشاهده است، تهران آن زمان بیشتر شبیه دِه بزرگی بود که در آن باغ‌ها و زمین‌های کشاورزی بسیاری وجود داشت.

  نقشه سال 1223خورشیدی
این نقشه‌ای است که ایلیا برزین آن را در زمان محمدشاه ترسیم کرده است؛ یعنی حدود 20سال پیش از آنکه کلنگ ناصری به زمین بخورد. در این تصویر به‌خوبی شاهد باغ‌های تهران هستیم و تراکمی که برای جمعیت آن دوره قابل‌قبول به‌نظر می‌رسد.

  نقشه سال 1237خورشیدی
این نقشه حدود 15سال بعد از نقشه ایلیا برزین و تقریبا 9سال پیش از گسترش تهران به‌دست آگوست کرشیش کشیده شده است. در همین زمان کوتاه خانه‌ها، باغ‌ها را از بین بردند و در حصار طهماسبی تقریبا دیگر جایی برای ساخت خانه جدید باقی نمانده است.

  نقشه سال 1270خورشیدی
این نقشه هم تهران در سال 1270خورشیدی که حصار ناصری است را نشان می‌دهد. در این نقشه که نقشه‌نگار آن عبدالغفار نجم‌الدوله است، به‌خوبی می‌توانید گسترده‌شدن پایتخت و حصار هشت ضلعی مورد نظر ناصرالدین‌شاه قاجار دور تا دور تهران را ببینید.

  نقشه سال 1323خورشیدی
و در نهایت این هم نقشه‌ای از تهران که پایتخت را در سال 1323خورشیدی نشان می‌دهد. این نقشه که به‌دست محمد غفاری کشیده شده، گسترش تهران و برداشته‌شدن حدود و حصور این کلانشهر را نشان می‌دهد. در این نقشه محله‌هایی مثل ونک، طرشت، عباس‌آباد، عبدل‌آباد، دولت‌آباد و... به پایتخت اضافه شده است.