تهران؛ روزگار نو

 گروه گزارش 

تهران، شهری در میان باغ‌ها و روستاها که حالا جزئی از شهر هستند، 100سال پیش محصور در میان دروازها بود  و خندقی به دورش بود که آن موقع در ادبیات قاجار با عنوان دارالخلافه تهران از آن نام برده می‌شد. تهران و محله‌هایش در میان مرکزیتی که در درونش شکل گرفته بود، سازمان یافته بود. مسجد، بازار و کاخ در کنار هم سه‌گانه قدرتی را به‌طور ناخودآگاه شکل داده بودند که در وقایع تهران قرن گذشته، بازیگرانی فعال بودند. در عصر جدید رضاشاهی از آن موقع که او شنل سردارسپهی به تن کرده بود، تغییر بافت تهران و ساخت پایتختی جدید را  در دستور کارش قرار داد، به همین منظور یکی از افسران بسیار معتمدش که اتفاقا از معدود افرادی بود که دوستش داشت را به‌عنوان رئیس بلدیه تهران انتخاب کرد. کریم‌آقا بوذرجمهری از افسران قزاقی بود که از ابتدای کارش در سربازخانه در کنار رضاخان قرار گرفته و به‌نوعی توسط فرمانده‌اش ساخته شده بود. در ماوقع فتح تهران در طلیعه کودتای سوم اسفند1299، کریم‌آقا، آنطور که رضاخان از او نام می‌برد، مأمور دستگیری رجال قدیمی شد. او با صمیمت بی‌نهایتی به رضاخان خدمت می‌کرد و در دوران نخست‌وزیری رضاخان، مأمور شهرداری تهران شد و بعدها در زمان سلطنت او نیز در کنار جشن‌های تاج‌گذاری، بسیار فعال عمل کرد.
در نگاه رضاشاه، تهران باید تغییرات زیادی می‌کرد. در آن دوره شاه به‌دنبال بیرون آمدن از نظم غیررسمی تهران، یعنی بازار، مسجد و کاخ بود. در کنار این مثلث، او دایره خود را به دور این زمین بازی کشید. ابتدا در سال‌های آغازین سلطنت، دروازه‌های دوازده‌گانه تهران که یادگار عصر صفوی و شاه تهماسب بود و در زمان شاهان قاجار، از ‌فتحعلی‌شاه گرفته تا محمد‌شاه و ناصرالدین‌شاه وسعت یافته بود، تخریب شد. در‌واقع تخریب دروازه‌های تهران به این معنی بود که تهران دیگر حصار ندارد و شهر می‌تواند در زوایای مختلف وسعت پیدا کند. رضاشاه و کریم‌آقا دست به طراحی گسترده‌‌ای زدند که از محوطه باغ‌شاه تا بهارستان از غرب به شرق تهران و از شمال از میدان فردوسی تا میدان امروز پانزده‌خرداد را به‌نوعی شکل می‌داد.
خیابان سپه که میدان مشق نظام بود و ساختمان‌های اطرافش یعنی ساختمان اداره پست، وزارت خارجه، شرکت نفت ایران، زندان شهربانی و... در محوطه‌ای به نام باغ ملی ساختند که امروز حدفاصل خیابان سی‌تیر ، فردوسی و میدان امام خمینی کنونی است. کریم‌آقا بوذرجمهری در تاریخ معاصر ایران مردی ساده‌لوح  عنوان شده که کمی هم کُندذهن است، اما او را می‌توان معمار تهران نوین دانست. طراحی خیابان ولیعصر و چنارستان‌های آن و میدان توپخانه - امام خمینی کنونی- که گفته می‌شود از میدان سن‌پترزبورگ الگوبرداری شده است از کارهای او در بلدیه تهران است.
شاید یکی از جنجالی‌ترین ساختمان‌هایی که کریم‌آقا در تهران ساخت، میدان حسن‌آباد باشد؛ همان محله‌ای که رضاشاه در ابتدای حضورش در تهران، ساکن آنجا بود و فرزندانش نیز در آن محله به دنیا آمدند. طرح میدان، منسوب به قلیچ باقلیان است که 4بنای مشابه و قرینه، هرکدام دارای 2گنبد با پنجره‌های نیم‌قوس، ستون‌ها و نیم‌ستون‌ها و نرده‌های صراحی شکل را تحت نظارت معمار و مهندس ارمنی، لئون تادوسیان، به سبک معماری غربی برگرفته از معماری رنسانس و نئوکلاسیک ساخته است. میدان حسن‌آباد از املاک میرزایوسف آشتیاتی از رجال قدرتمند عصر قاجار بود که توسط ورثه برای فروش تکه‌تکه شده بود. در دهه‌های20 و 30 مجسمه ملک‌المتکلمین، از خطبای معروف مشروطیت که توسط محمدشاه به قتل رسید، در میدان بود که در سال‌های دهه50 برداشته شد. کریم‌آقا در سال1312 به‌دلیل کار سخت بیمار شد و به اروپا رفت و در بازگشت هم از بلدیه تهران رفت. روزی که او شهردار تهران شد و روزی که رفت، تهران دیگر تهران قدیم نبود؛ تهرانی که دروازه نداشت و محله‌هایش گسترش یافته بود و از همه مهم‌تر ساختمان‌های جدید و میادین جدید که نشان از عصر جدیدی را می‌داد در تهرانی که ساختمان بلند و چند‌طبقه نداشت به‌وجود آمده بود. تهران در حال تغییر بود.



کریم‌آقا بوذرجمهری