محل پستخانه؛ ساختمان تاریخی یک قرن

معراج قنبری

روزنامه اطلاعات در روز چهارشنبه ۲۶ اردیبهشت ۱۳۰۷ نوشت: «در تعقیب انتشار اعلان وزارت پست و تلگراف راجع به تهیه نقشه جامعی مطابق احتیاجات پستخانه مرکزی و محل گمرک از طرف مهندسین داوطلب شش قطعه نقشه تهیه و تقدیم مقام وزارت شده بود قبل از ظهر امروز برای انتخاب یکی از نقشه‌ها کمیسیونی مرکب از آقایان کفیل بلدیه، مستر پلند، رئیس اداره راه‌آهن، محتشم‌السلطنه، میرزا حسن خان شقاقی، معمار بانک شاهنشاهی «کارگالستیانس»، شیخ حسن خان عضو بلدیه و چند نفر دیگر با حضور آقای وزیرپست و تلگراف قاسم‌خان صوراسرافیل تشکیل شد و نقشه‌های تهیه شده تحت مطالعه قرار گرفت که پس از انتخاب یکی از آنها شروع به احداث محل پستخانه و گمرک جدید که در ضلع خیابان سپه و میدان مشق خواهد بود، نمایند.» 
قصه از سال۱۳۰۷ آغاز شد اما به پایان رسیدنش سال ۱۳۱۳ را به‌خود دید. زمینی به مساحت ۱۵هزار مترمربع در اختیار معمار کاربلد روزگار، نیکلای مارکف قرار گرفت. طی ۷سال این بنا به یکی از بنا‌های سترگ و باشکوه با شیوه معماری ایرانی در دوره رضاشاه تبدیل شد.
عیسی صدیق در کتاب «یادگار عمر» آورده است: «روز سوم مرداد ۱۳۱۳، یکصد و بیست عدد کارت دعوت برای افتتاح عمارت جدید پست که2 روز بعد یعنی ۵ مرداد انجام می‌گرفت، برای نمایندگان و رئیس مجلس از طرف رئیس‌الوزرا ارسال شد.» افتتاح ساختمان به وسیله‌ رئیس‌الوزرای وقت، محمدعلی فروغی در زمان وزارت نظام‌الدین حکمت انجام شد.
ساخت بنای پستخانه را به نوعی می‌توان طولانی‌ترین و متفاوت‌ترین پروژه نیکلای مارکف دانست؛ ساختمانی قرینه با آجر و سنگ در جنوب میدان مشق. بیشتر کارهای مارکف در دل باغ‌ها ساخته یا توسط خیابان‌ها احاطه شده است. این اما نمایشی‌ترین معماری اوست.
در کتاب‌ها و منابع و اسناد گوناگون آورده شده که مارکف از شیوه آرت‌دکو در این بنا بهره برده است. اما این بار عمدتاً متوجه سبک‌های تاریخی کلاسیک و باروک است. با وجود استفاده از حیاط مرکزی در طرفین بنا و هندسه هشت ضلعی در ورودی، از آنجا که این عناصر در اشکال خالص معماری ایرانی و اسلامی مورد استفاده قرار نگرفته‌اند، چندان تأثیری در تغییر جهت گرایش اصلی ساختمان به سمت معماری دوره اسلامی یا باستانی ایران ندارند. اما ساختمان پست را می‌توان شاخص‌ترین معماری پیرو سبک آرت‌دکو در ایران نامید.
برای رسیدن و قرار گرفتن در مقابل این ساختمان، امروز باید به خیابان امام خمینی، مقابل خیابان خیام بروید؛ ساختمانی که به‌دلیل موقعیت شهری و اهمیت تاریخی‌اش، در ۲۵ اسفند۱۳۷۹ با شماره‌۳۵۰۰ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسید. این ساختمان اکنون در تملک وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات قرار دارد و محل اداره کل پست تهران و موزه ارتباطات است.