صرفه‌جویی و باز خشکسالی

نگارحسینخانی

«گاهی که چند روز پشت هم سهمیه آب جاری نمی‌شود، مجبور می‌شوند روزها را به خلسه بگذرانند؛ به خواب و گیجی و کابوس تشنگی و سراب.... شیر آب را باز می‌کنند و قابلمه را می‌گذارند زیرش و می‌خوابند. اگر سهمیه آب در لوله‌ها راه بگیرد، بیشتر از یک قابلمه را پر نمی‌کند.»؛ این چند سطر از رمان «پیراهنی بر آب» لیلا باقری است که درباره بی‌آبی و دغدغه مردم ایران در سال‌های آینده نوشته شده. در تعطیلات نوروز که خواندن این کتاب را شروع کردم، نگرانی گرفتاری در چنین وضعیتی باعث شد چندان از باران‌های ناگهانی بهاری ناراحت نباشم و سیل را هدیه موقتی و امید‌دهنده‌ای بدانم که قرار نیست چندان پایا و تخریب‌کننده باشد. اما کم‌کم با موج ویرانی‌ها این سؤال در ذهنم شکل گرفت که واقعا با این‌همه بارش ما از خشکسالی نجات پیدا می‌کنیم یا این وضعیت ماحصل همان خشکسالی، بلا و تنها بلاست. این بود که کمی بیشتر درباره این موضوع مطالعه کردم؛ اینکه واقعا وارد دوران تر سالی شده‌ایم یا هنوز در خشکسالی به سر می‌بریم؟

سال خشک یا‌ تر؛ مسئله این است

دانشمندان معتقدند که با توجه به اینکه اقلیم، دانشی پیچیده و مرکب از انبوهی مولفه‌ها و گزاره‌های غیرقطعی است، باید مراقب بود، وقتی در عرصه عمومی درباره مولفه‌های اقلیمی صحبت می‌شود، این صحبت‌ها مورد سوء‌برداشت قرار نگیرد و منتج به سوء‌رفتار با محیط‌زیست نشود. مثل اینکه بارش‌های اخیر این حس را ایجاد کند که دوران سخت خشکسالی به پایان 30ساله خود رسیده و وارد ترسالی شده‌ایم. شاید همین امر موجب شود فرهنگسازی چندساله بر باد رفته و احساس کنیم می‌توانیم آب را هدر دهیم. با وجود بارش‌های اخیر اگر ساختار مدیریت منابع آب زیرزمینی و آب سطحی تغییر نکند، اگر گفتمان حکمرانی آب به سمت پایدارشدن نرود، حتی با وجود افزایش نسبی بارندگی، اتفاق مثبتی نخواهد افتاد. از آنجا که تمدن ایران تمدنی کاریزی است و بیشترین آب مصرفی ایرانیان از طریق قنات‌ و کاریزها تأمین می‌شود، بعد از جنگ جهانی دوم فناوری حفر چاه‌های عمیق وارد ایران شد. موتور پمپ‌های قدرتمند راه‌شان را به ایران یافتند و امروز، بیش از ۸۰۰هزار چاه حفر شده و امروزه، ۴۳۰هزار چاه غیرمجاز در ایران وجود دارد. در سال۱۳۹۲ بود که رئیس سازمان حفاظت محیط‌زیست اعلام کردکه 85درصد منابع آب‌های زیرزمینی ایران از دست رفته و از آب خالی شده‌ و نتیجه چنین اتفاقی، از بین‌رفتن آبرفت‌ها و نشست زمین بوده است.

تغییر اقلیم و همچنان خشکی

نباید فراموش کنیم که مشکل آب، پیچیده است و یک راه‌حل ندارد. این است که برای مناطق مختلف، باید به‌دنبال راه‌حل‌هایی سازگار با شرایط رفت. شاید جایی، سد، بهترین گزینه باشد اما وقتی در بسیاری از مناطق، گزینه‌های بهتری وجود داشته باشد، در اولویت قراردادن سدسازی محل اشکال است؛ به‌عبارت بهتر، باران بیشتر حتما به معنی بهتر شدن شرایط نیست. در وب‌سایت سازمان هواشناسی آمار ماهانه بارش و دما برای تمام نقاط ایران با مأخذ 70ساله، بین یک تا 2درجه سانتی‌گراد گرم‌تر و به‌طور متوسط 20درصد با کاهش بارش روبه‌رو بوده است. در مقالات دانشگاهی ژورنال‌های معتبر علمی آمده خاورمیانه در 3دهه گذشته خشک‌تر شده و بر تداوم این روند در دهه‌های پیش رو تأکید دارد. همچنین مقالات نخستین و دومین کنفرانس ملی اقلیم‌شناسی ایران بر تغییر اقلیم در کشور به شکل خشکسالی مستمر تأکید می‌کند. هرچند گفته شده که تغییر اقلیم می‌تواند ایران را مرطوب‌تر کند. با این حال این سخن منطق علمی ندارد و ممکن است منطقه‌ای مثل چابهار به‌خاطر اثرپذیری از موسمی‌های اقیانوس هند مرطوب‌تر شود. اما همچنان‌که اجماع مطلق تحقیقات علمی می‌گوید ایران خشک‌تر می‌شود.

سال۲۰۱۳ مؤسسه‌ای وابسته به ناسا تحقیقی منتشر کرد درباره اینکه ۲۳ مدل اقلیمی نشان می‌دهند روند عمومی خشکسالی خاورمیانه تا 27 سال آینده ادامه دارد و نشانه‌ای از توقف روند خشکسالی وجود ندارد. اساسا تیپ اقلیمی هر منطقه با معدل‌گیری از روندهای اقلیمی 30ساله آن قابل شناسایی است. اگر 30 سال منطقه‌ای با دمای بیشتر و بارش کمتر روبه‌رو باشد می‌توان ادعا کرد دچار تغییر اقلیم شده و باید تیپ اقلیمی آن را از نو تعریف کرد. خشکیدگی یعنی منطقه به‌طور موقت دچار خشکسالی نشده بلکه به‌طور دائم خشک‌تر و گرم‌تر شده است.

تفکیک هوای‌ تر از خشک به روایت کارشناسان

مدتی پیش، رضا اردکانیان، وزیر نیرو در مصاحبه‌ای گفت پس از گذر سال‌های خشک، بلافاصله ترسالی‌های شدید رخ می‌دهد و ما باید کشور را برای ترسالی‌ آماده کنیم. همچنین مصاحبه‌ای از پروفسور کردوانی، یکی از بنیانگذاران هواشناسی ایران منتشر و از قول او گفته شد که خشکسالی ایران پس از 20سال به اتمام رسیده است. در این مصاحبه آمده است که این خشکسالی در سال1377 به‌دلیل فاز مثبت اقیانوس اطلس شمالی آغاز شد و بادهای باران‌آور که از این اقیانوس وارد ایران می‌شد و دارای رطوبت و سرما بود متوقف شد. این مصاحبه‌ها در حالی منتشر شد که کردوانی این گفت‌وگو را تکذیب کرد و گفت: «ایران همچنان در شرایط خشکسالی و کم‌آبی قرار دارد و بارش‌های اخیر هم اتفاقی بوده است». او می‌گوید که شرایط جوی ایران به‌دلیل گرم‌شدن کره زمین در کنار افزایش بارش در مناطق پرباران و کاهش بارش در مناطق کم‌باران بی‌نظم شده است؛ در شرایط بی‌نظمی ممکن است مثلاً در یزد که کم‌باران است ظرف یک ساعت به اندازه2 سال بارش رخ دهد. اما تا زمانی که کره زمین گرم است ایران در خشکسالی است و نباید با این بارش‌ها تصور کرد که خشکسالی تمام و آب و هوای ایران مرطوب شده است. امید ادامه‌دار‌شدن بارش‌ها نیز واهی است و ایران همچنان در شرایط کم‌آبی و خشکسالی خواهد بود. از سویی کاوه مدنی، استاد دانشگاه و کارشناس آب و محیط‌زیست هم می‌گوید بارندگی‌های اخیر، ایران را از ورشکستگی آب خارج نکرده و مدیریت مصرف آب کماکان باید در دستور کار قرار بگیرد. با مروری بر جدول بارش‌ها در ۳دهه ابتدایی ۵۰سال گذشته باید گفت در دهه اول، متوسط بارندگی چیزی حدود ۲۷۰میلی‌متر، دهه دوم حدود ۲۴۰میلی‌متر و دهه سوم مجددا حدود ۲۷۰میلی‌متر بوده است. اما بعد از آن روند کاهشی محسوسی در میزان بارندگی مشاهده شد؛ اتفاقی که ناشی از تغییراقلیم است. صادق ضیاییان، رئیس مرکز ملی خشکسالی سازمان هواشناسی در گفت‌وگویی می‌گوید: «در ۵۰سال گذشته میزان بارندگی سالی حدود 2/1میلی‌متر کاهش پیدا کرده و در مجموع بیش از ۵۰میلی‌متر از متوسط بارش کشور کم شده. اینها برای یک کشور خشک و نیمه‌خشک اعداد بسیار بزرگی است. بارش کشور به‌طور کلی بیش از ۶۰درصد بارش جهانی است و کاهشی ۵۰میلی‌متری و حدود ۲درجه افزایش دما وضعیت را نابسامان کرده است. اما پیش‌بینی میزان بارش برای کل کشور در دهه‌های آینده روندی کاهشی است و ممکن است در این روند چند سال هم ترسالی داشته باشیم، اما در مجموع تعداد سال‌های خشک سال بیشتر است. شاید اصلا ۲ یا ۳سال ترسالی پی‌درپی را تجربه کنیم ولی بعد از آن وارد یک دوره چند ساله خشکسالی شویم».

براساس آخرین سناریوهایی که درباره تغییراقلیم گزارش شده، در حالت بدبینانه این احتمال وجود دارد که تا پایان قرن میزان بارندگی ۲۰درصد کاهش پیدا کند.