گزارش همشهری از تبعات شیوع ویروس چینی در بازار نشر
کرونا روی کتاب نشست
به هم خوردن معادلات کتاب در پی تعویق نمایشگاه
مرتضی کاردر- روزنامه نگار
اسفند و فروردین شلوغ‌ترین‌ماه‌های چاپخانه‌های ایران است. چاپخانه‌ها از یک‌طرف مشغول انتشار اقلام تبلیغاتی نوروز و تقویم‌ها و سررسیدهایند و از سوی دیگر ناشران کتاب‌هایشان را برای نمایشگاه آماده می‌کنند. صف طولانی چاپ‌اولی‌ها و تجدید چاپی‌های مکرر فرصتی برای نفس کشیدن نمی‌گذارد و چاپخانه‌ها معمولا 2 تا 3نوبت در شبانه‌روز کار می‌کنند.
اما شیوع ویروس کرونا نمایشگاه کتاب تهران را به تعویق انداخته است. همچنان‌که پیش‌تر اعلام شد نمایشگاه کتاب بولونیا و نمایشگاه کتاب پاریس نیز برگزار نمی‌شود. حالا قدری از شتاب ناشران برای نمایشگاه کم شده است اما از آنجا که قرار بود نمایشگاه کتاب سی‌و‌سوم زودتر از سال‌های گذشته در فروردین‌ماه برگزار شود، بسیاری از ناشران کارهای خود را انجام داده‌اند و با انبوهی از کتاب‌ها در انبارها مواجه‌اند که زمان فروششان معلوم نیست. علاوه بر این، در روزهایی که جامعه درگیر کروناست کسی حوصله‌ای برای خواندن کتاب ندارد و کتابفروشی‌ها خلوت‌تر از همیشه است. از همین حالا زمان‌هایی مثل خرداد (پس از‌ماه رمضان)، شهریورماه، آبان و... برای برگزاری نمایشگاه پیشنهاد می‌شود. هرکدام از این زمان‌ها مزیت‌های خودشان را دارند. خرداد نخستین زمان ممکن برای برگزاری نمایشگاه است اما آیا تا خرداد مشکل کرونا برطرف می‌شود؟ شهریور زمان تعطیلی درس‌های دانشگاه است و بسیاری از بازدیدهای عمومی از نمایشگاه ممکن نیست. آبان‌ماه نیز دشواری‌های خاص خود را دارد و در آغاز فصل سرد شاید دوباره مشکلاتی مثل بیماری‌های ویروسی گریبان‌گیر بازدیدکنندگان از نمایشگاه شود. سی‌و‌سومین نمایشگاه کتاب تهران کی برگزار می‌شود؟ از میان زمان‌های پیشنهادی کدام بهتر است؟ برای رفع کسادی نشر در روزهای فعلی چه باید کرد؟ هزینه‌هایی که ناشران برای نمایشگاه کتاب صرف کرده‌اند، کی به آنها برمی‌گردد؟
ایوب دهقانکار- دبیر و سخنگوی شورای سیاستگذاری نمایشگاه کتاب
تعیین زمان نمایشگاه خارج از اختیار ماست
ایوب دهقانکار، دبیر و سخنگوی شورای سیاستگذاری نمایشگاه کتاب درباره زمان برگزاری احتمالی نمایشگاه سی‌و‌سوم می‌گوید: «تعویق زمان به اختیار خودمان نبوده و زمان جدید هم به اختیار خودمان نیست. ما تابع وزارت بهداشت هستیم و تا زمانی که شرایط عادی نشود، نمی‌توانیم زمان تازه‌ای اعلام کنیم. شورای سیاستگذاری نمایشگاه کتاب بعد از جلسه‌ای در آن برای به تعویق افتادن زمان نمایشگاه کتاب تصمیم گرفت جلسه دیگری نداشته. من هم نمی‌توانم از زبان همه اعضا سخن بگویم. اما نباید نادیده گرفت که سال مالی نشر ایران نمایشگاه کتاب است و تعویق نمایشگاه معادلات ناشران را به هم ریخته و ناشران در معرض آسیب‌های جدی هستند. امیدواریم بتوانیم با برنامه‌های جایگزین آسیب صنعت نشر را به حداقل برسانیم».
هومان حسن‌پور، رئیس اتحادیه ناشران و کتابفروشان تهران نیز هرگونه اظهارنظری را منوط به عادی شدن شرایط کشور و از سر گذراندن بحران شیوع کرونا می‌داند: «شاید هرگونه اظهارنظری درباره این موضوع مشکل‌ساز باشد. باید فضا عادی شود و در بستری عادی درباره گزینه‌های جایگزین سخن گفت. هرکدام از پیشنهادکنندگان برای زمان برگزاری نمایشگاه در آینده دلایلی دارند که هیچ‌کدام از این دلایل را نمی‌شود به‌طور مسلم رد کرد. الان انتخاب بهترین تصمیم دشوار است.»
هومان حسن‌پور، رئیس اتحادیه ناشران و کتابفروشان
تولیدهایی که برای نمایشگاه انجام شده و حالا بلاتکلیف است
اما طبیعی است که صنف ناشران به زودتر برگزار شدن نمایشگاه کتاب تمایل بیشتری داشته باشند. هومان حسن‌پور می‌گوید:« به هر حال نشر ما تقویمی دارد و براساس این تقویم تولیدهایی انجام شده. خواسته صنف ناشران این است که نمایشگاه با حداقل تعویق در نخستین زمانی که ممکن است، برگزار شود. اما نخستین زمان ممکن کی خواهد بود؟ معلوم نیست. ناشران تولیدهایی کرده‌اند و تعهداتی براساس تولیدها ایجاد شده. حالا موعد تعهدات می‌رسد و ناشران و کتابفروشان فروشی نداشته‌اند که بتوانند به تعهدات پاسخ دهند. بحران ناشران و کتابفروشان بسیار جدی‌تر از آن چیزی است که تصور می‌شود. باید وزارت ارشاد به کمک بیاید و تسهیلاتی برای ناشران درنظر گرفته شود تا از این بحران گذر کنیم.»
بحران فراگیر در زنجیره نشر
هومان حسن‌پور، از بحرانی فراگیر در چرخه نشر ایران می‌گوید: «الان زنجیره نشر از ناشر و توزیع‌کننده و کتابفروشان همه گرفتار بحران شده‌اند. با توجه به هزینه‌های انجام شده و کاهش چشمگیر آمار فروش معلوم نیست کی بتوان هزینه‌ها را جبران کرد. همه چشم‌به‌راه نمایشگاه کتاب بودند اما حالا با بحران کرونا زمان نمایشگاه معلوم نیست و بحران به شکل زنجیره‌ای همه فعالان نشر را درگیر کرده. برای حل مشکل باید به راه‌حل‌های فوری فکر کنیم وگرنه نشر با شکست‌های جدی مواجه خواهد شد.»
محمدعلی جعفریه، مدیر نشر ثالث
روزهای پررونق اسفند حالا خلوت‌ترین ایام کتابفروشی‌هاست
البته مسئله فقط تعویق زمان برگزاری نمایشگاه کتاب نیست. در روزهای شیوع کرونا که مردم کمتر به مکان‌های عمومی می‌روند، کسی به کتابفروشی‌ها نیز سر نمی‌زند و حوصله‌ای برای خرید کتاب نیست. محمدعلی جعفریه مدیر نشر ثالث می‌گوید: «فروش ناشران در روزهای اسفند بسیار بیشتر از ایام دیگر سال است. حتی فروش بعضی از کتابفروش‌ها در اسفند‌ماه با همه سال برابری می‌کند. الان فروش کتابفروشی‌ها به حداقل رسیده است. اسفندی که همیشه شلوغ‌ترین و پررونق‌ترین‌ماه کتابفروشی‌ها بود حالا خلوت‌ترین ماه کتابفروشی‌ها شده است. اصلا کسی به کتابفروشی‌ها مراجعه نمی‌کند. البته که درگیر بحرانی ملی هستیم اما بحران نشر و کتابفروشی از همین حالا آغاز شده. از همین حالا چک‌های ناشران برگشت خورده و آینده پیش‌رو روشن نیست.»
***
زمان برگزاری نمایشگاه کتاب معلوم نیست. طرح عیدانه کتاب که قرار بود در تهران و مشهد برگزار شود به تعویق افتاده و خبری از رونق کتابفروشی‌ها در روزهای آخر سال نخواهد بود. کتاب‌ها در انبارها مانده و معلوم نیست کی کتابخوان‌ها به سراغ ناشران می‌روند تا کتاب‌های تازه بخرند. باید منتظر ماند تا بحران شیوع کرونا فروکش کند. اما آیا ناشران و کتابفروشان می‌توانند رکود ناشی از کرونا را پشت‌سر بگذارند؟
فروش‌های آنلاین نجات‌دهنده رکود کتابفروشی‌ها نیست
مروجان کتاب در شبکه‌های اجتماعی می‌گویند که در روزهای شیوع کرونا در خانه بنشینید و کتاب بخوانید. بسیاری از شرکت‌های آنلاین فروش کتاب نیز در این روزها فعال‌تر از گذشته شده‌اند و کارشان رونق بیشتری گرفته است. آیا می‌توان به فروش‌های غیرحضوری و آنلاین به‌عنوان جایگزینی برای فروش کتاب در روزهای رکود کتابفروشی‌ها فکر کرد؟
رئیس اتحادیه ناشران و کتابفروشان در این‌باره می‌گوید: «فروش اینترنتی بخشی از فروش کتاب است که از گذشته بوده و ادامه دارد. آنها که سازوکار فروش اینترنتی داشته‌اند دارند به کارشان ادامه می‌دهند. البته فروش آنلاین مشکل کتابفروشی‌ها را حل نخواهد کرد. مبنای کتابفروشی‌ها فروش حضوری است. شرکت‌های آنلاین فروش کتاب هم سازوکار جداگانه‌ای دارند. فروش اینترنتی در این روزها اندکی بیشتر شده اما چقدر؟ فکر می‌کنید آن‌قدر هست که بحران نشر و کتابفروشی‌ها را حل کند؟ مسئله جدی‌تر از اینهاست.»
خرید آنلاین کتاب تا وقتی است که شرایط بدتر از این نشود
مدیر نشر ثالث نیز از دشواری‌های فروش غیرحضوری کتاب می‌گوید: «فروش اینترنتی ما 20درصد افزایش پیدا کرده ولی فروش اینترنتی هم برای وقتی است که دل و دماغی برای مردم مانده باشد و شرایط از این بدتر نشود. فروش اینترنتی با پست به خریداران می‌رسد و احتمال آلودگی پستی هم وجود دارد. مردم از آلودگی پستی هم می‌ترسند. در عین حال همین فروش هم تا زمانی برقرار است که پست کار کند و شرایط از این بدتر نشود.»
