«جمهوریت» در اندیشه انقلاب اسلامی

الهه کولایی _ استاد دانشگاه تهران

انقلاب اسلامی سال 1357نه‌تنها در تاریخ تحولات ایران، بلکه در منطقه و جهان پدیده‌ای بی‌مانند بود؛ برای نخستین بار انقلابی به نام دین و با شعار ‌الله‌اکبر برای برپایی نظامی که پایه‌های قدرت خود را از یکسو جمهور مردم و از سوی دیگر، ارزش‌ها و آرمان‌های دینی اعلام می‌کرد، به رهبری امام خمینی(ره) توانست تجربه‌ای جدید را در مبارزات مردم کشورهای در حال توسعه به نمایش بگذارد. مردم ایران که کوشیدند تا از حق حاکمیت خود، حق تعیین سرنوشت خود و حاکم شدن بر سرنوشتشان در چارچوبی جدید و با ارائه الگویی جدید دفاع کرده و به آن عینیت بخشند. در این انقلاب، برای نخستین‌بار خواست عمومی مردم با پیگیری ارزش‌های دینی در قالب نظام سیاسی‌ای مطرح شد که جمهوری اسلامی نام گرفت و برای بسیاری از تحلیلگران عرصه سیاست، پدیده‌ای نو و بدون پیشینه و اعجاب‌آمیز می‌نمود.
نکته مهمی که باید در ارتباط با پیروزی انقلاب مورد توجه قرار بگیرد، برگزاری همه‌پرسی و مراجعه به آرای عمومی در شرایطی است که نظام پیشین ساقط شده و نظام جدیدی در حال شکل‌گیری است. در واقع برگزاری همه‌پرسی جمهوری اسلامی در نخستین ماه‌های پس از پیروزی انقلاب اسلامی، بود که رهبری انقلاب به  آیندگان  می‌داد. برگزاری همه‌پرسی در شرایط پیروزی انقلاب تجربه‌ای جدید به شمار می‌آید. چرا که در همه انقلاب‌ها، انقلابیون پیروز خود به ایجاد سازوکارهای اعمال قدرت می‌پردازند و در واقع تصدی قدرت را پایان کار و آغازی نو برآورد می‌کنند. اما به‌نظر می‌رسد در محتوای تاریخ قرن‌ها استبداد و اقتدارگرایی در کشور ما، این آموزه‌ای بسیار ارزشمند در متن انقلاب اسلامی بود که مردم حتی پس از پیروزی انقلاب اسلامی به پای صندوق‌های رأی فراخوانده شوند تا دوباره به بیان خواسته‌ها و مطالبات خود بپردازند. به این ترتیب هم الگویی از پایه‌های قدرت این نظام به نمایش گذاشته شد که همان مردم هستند و از باب تأکید همان‌ها که انقلاب به نامشان پیروز شده بود دوباره به پای صندوق‌های رأی فراخوانده شدند تا در مورد سرنوشت خود نظر دهند و هم آموزه‌ای باشد برای دیگر مدیران این نظام تا جمهوریت نظام را در کنار اسلامیت آن قرار دهند.

در واقع این مردم بودند که برپایی جمهوری اسلامی را رقم زدند و با وجود ساقط شدن رژیم شاه، بار دیگر در پای صندوق‌های رأی حضور یافتند و تثبیت نظام اسلامی را سبب شدند. بنابراین نقش و جایگاه مردم در اندیشه رهبری انقلاب اسلامی، دارای جایگاهی ویژه و غیرقابل چشم‌پوشی بوده است.
البته فراموش نمی‌کنیم که آرمان‌های انقلاب اسلامی، ازجمله جمهوریت آن همانند حاکم شدن ارزش‌های اسلامی آرزوهایی به قدمت تاریخ طولانی بوده است که به‌طور طبیعی پدیده‌های تاریخی به سرعت تحول پیدا نمی‌کنند و با درنظر گرفتن این واقعیت، برگزاری همه‌پرسی جمهوری اسلامی از سوی امام خمینی(ره) تأکیدی بود بر اهمیت و ضرورت حضور مردم و پاسداری آرای مردم و به شمار آوردن آن و رعایت تأثیر آن به‌عنوان مقوم اصلی نظام اسلامی، ایجاد‌کننده و پایداری‌دهنده به آن که در واقع درسی است فراموش نشدنی در تاریخ مبارزات مردم ایران، نه فقط در کشور ما که برای بسیاری از کشورهای دیگر، موضوع مردم ، نقش مردم و جایگاه مردم در این اندیشه از اعتبار ویژه‌ای برخوردار بوده است. به‌نظر می‌رسد در آستانه چهل و یکمین سالگرد انقلاب اسلامی، همان میزانی که اجرای ارزش‌ها و آرمان‌های اسلامی با دشواری‌ها و چالش‌های بسیار روبه‌رو بوده، در وجه جمهوریت نظام نیز همین شرایط تداوم یافته است. اهمیت این موضوع به این واقعیت مربوط می‌شود که جمهوری اسلامی در بیش از 4دهه‌ای که از عمر آن می‌گذرد، سرمایه‌ و بنیادی استوارتر از حمایت و پشتیبانی مردم در رویارویی با نظم ناعادلانه جهانی نداشته است و با توجه به تغییرهایی که در دهه‌های اخیر در مردم ایران اتفاق افتاده است، چه تغییرهای جمعیتی و نسلی و چه تغییرهای فرهنگی و اجتماعی و حتی اقتصادی و سیاسی اینک بار دیگر تامین خواست و اراده این مردم است که می‌تواند اقتدار و سربلندی این نظام را تضمین کند.

 همانگونه که در بیش از 4دهه گذشته شاهد بودیم، حضور مردم نه‌تنها در خیابان‌ها و در عرصه عمومی بلکه به‌ویژه در پای صندوق‌های رأی همواره تهدیدهای جدی از این آب و خاک و نظام را برطرف و رفع کرده است. امروز در برابر شرایط دشواری که سیاست فشار حداکثری دولت ترامپ ایجاد کرده است، به‌وجود آوردن سازوکارهای مناسب و مشوق مشارکت حداکثری مردم و حضور گسترده آنان در پای صندوق‌های رای، بار دیگر می‌تواند نه‌تنها نظام سیاسی، بلکه امنیت و آرامش کشور را تضمین کند. این درست است که وظیفه شورای نگهبان برگزاری انتخابات پرشور نیست، اما این نهاد می‌تواند با رعایت مر قانون و با پاسداری همه‌جانبه از آن، شرایط را برای حضور گسترده مردم در پای صندوق‌های رأی فراهم آورد تا بار دیگر در برابر تهدیدهای گسترده و متنوع بیرونی، امنیت ملی و رفاه و بهبود عمومی شرایط با برگزاری انتخاباتی که امکان تجلی جمهوریت نظام را فراهم سازد، در این شرایط دشوار با به میدان آوردن مردم، دفع تهدیدهای پیش رو تحقق یابد. در واقع این مردم و جمهور مردم هستند که همواره پایداری نظام سیاسی و دفع تهدیدات را عملی ساخته‌اند.