صادرات گیاهان دارویی«فرصت» نیست!

عباس محمدی _ فعال محیط‌زیست

در همشهری دوم دی آمده بود که «از ابتدای سال تاکنون، از محل صادرات گیاهان دارویی، یکصد‌میلیون‌یورو نصیب کشور شده است» و تیتر مطلب هم «سال خوب گیاهان دارویی» بود. در متن، یکی از عوامل افزایش صادرات این گیاهان، سیاست‌های سازمان جنگل‌ها و مراتع در ترغیب بهره‌برداران از مراتع عنوان شده است. در عکس بزرگی هم که زمینه‌ متن را شکل داده، 2 نفر با بیل و بیلچه در یک علفزار (مرتع) مشغول چیدن گیاه هستند.
در سال‌های اخیر، چیدن انواع گیاهان خودرو، از سبزی‌های بهاره‌ خوراکی تا گیاهانی که درست یا غلط به گیاهان دارویی معروف شده‌اند، بسی افزایش یافته و به حرفه شمار زیادی از سودجویان بدل شده است. شخصا چندسال است که در اواخر زمستان و اوایل بهار، در قالب نامه به سازمان جنگل‌ها و مراتع یا سازمان حفاظت محیط‌زیست و همچنین یادداشت‌هایی در همشهری و دیگر رسانه‌ها، نسبت به این برداشت‌های بی‌رویه هشدار داده و خواستار متوقف ساختن آن شده‌ام. دلایلی را که در این زمینه داشته‌ام، یک‌بار دیگر در اینجا به اختصار بیان می‌کنم؛ چرا که معتقدم گزارش دوم دی در صفحه «زیست‌بوم» همشهری می‌تواند به‌عنوان مطلبی در تشویق بهره‌کشی بیشتر از مراتع تلقی شود.
نخست اینکه همه می‌دانیم تمامی عرصه‌های طبیعی ایران، زیر چرای خارج از ظرفیت و بسیار سنگین دام قرار دارد که یکی از نتیجه‌های آن بالا بردن میزان فرسایش خاک کشور تا حد بالاترین میزان جهانی بوده است. این عرصه‌ها همچنین با طرح‌هایی مانند سدسازی، راهسازی و معدن‌کاری‌های بی‌ملاحظه زیر سخت‌ترین فشارها هستند. در این حال، برداشت گیاهان غیرعلوفه‌ای تحت عنوان سبزی کوهی یا «گیاه دارویی» (که به‌طور معمول توسط دام چریده نمی‌شوند) در واقع تیر خلاصی است بر پوشش گیاهی ضعیف علفزارهای کوه و دشت‌ کشور. نکته دیگر اینکه چون فصل برداشت سبزی‌های کوهی معمولا ابتدای بهار است، ورود برداشت‌کنندگان سبب کوبیده شدن خاک و سخت کردن زادآوری بعدی گیاهان می‌شود. انبوهی از گیاهان دارویی و به‌اصطلاح دارویی هم با گل و حتی ریشه یا ساقه‌های چندساله برداشت می‌شوند که این نیز اثر منفی شدیدی بر زادآوری گیاه دارد.
خلاصه آنکه چیدن گیاهان خودروی علفزارها یا مراتع باید فقط به میزان محدود، تحت ضوابط سخت و با توجه به ظرفیت محیط صورت گیرد. از اینها گذشته، صادرات محصولات گیاهی به شکلی که اکنون در ایران انجام می‌شود، نوعی «خام‌فروشی» است که ارزش افزوده ناچیزی دارد و بهتر آن است که مواد مؤثر این گیاهان یا محصول نهایی آنها استخراج و صادر شود. همچنین باید به‌جای برداشت از طبیعت، کشت گیاهان دارویی در زمین‌های کشاورزی و گلخانه‌ها ترویج شود تا فشار بر عرصه‌های طبیعی افزایش نیابد.