ولیعصر چند قدم مانده به ثبت جهانی

محمد باریکانی _ خبر‌نگار

 خیابان ولیعصر همان جاده‌ای  است که در عهد قاجار بنیان گذاشته شد و ییلاقات شمال تهران را به کاخ مرمر یا کاخ سبز در خیابان سپه متصل کرد. حالا، قرار است سال 2021پروژه خیابان ولیعصر برای ثبت در فهرست جهانی یونسکو  ارسال  شود.
پیش شرط ثبت جهانی خیابان ولیعصر اما اجرایی شدن اصول 14گانه‌ای است که شخص شهردار تهران و مدیریت شهری با همراهی وزارت میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی از 3 سال پیش آنها را کلید زده‌اند و بخشی از آن نهایی و بخشی دیگر در دست اقدام است.
احداث موزه خیابان ولیعصر  در خانه تاریخی مینایی در میدان منیریه تهران نیز یکی از اقدامات انجام شده در پرونده ثبت جهانی طولانی‌ترین خیابان خاورمیانه و مهم‌ترین خیابان ایران است. احداث همین موزه بود که طولانی‌ترین خیابان خاورمیانه را تبدیل به تنها خیابان شهرهای جهان کرد که دارای موزه مختص به تاریخ خود است.
ساماندهی خیابان ولیعصرتهران، حفاظت از چنارهای سر به فلک کشیده اما مغموم این خیابان که در دهه‌های گذشته بخش زیادی از آنها با هدف سودجویی اقتصادی به‌ویژه در ساخت‌وسازهای ناهمگون حاشیه خیابان ولیعصر قلع و قمع یا تعمدا خشک شده بودند، جلوگیری از ورود فاضلاب ساختمان‌ها و بیمارستان‌های حاشیه خیابان ولیعصر به  جویبار خاطره‌انگیز این خیابان و حتی جلوگیری از پوشاندن جویبار دو سوی خیابان ‌ و حذف زواید، ازجمله اقداماتی است که شهرداری تهران در جهت ثبت جهانی مهم‌ترین خیابان ایران که در فهرست انتظار یونسکو برای ثبت نهایی به‌عنوان میراث‌جهانی بشر نشسته است، از 3 سال پیش تاکنون در دست اقدام دارند.
سید وحید قاسمی، مدیر پروژه ساماندهی خیابان ولیعصر و مدیر موزه خیابان ولیعصر در میدان منیریه تهران که آرشیوی غنی از تاریخچه و رویدادهای طولانی‌ترین خیابان تهران را در آن موزه جای داده است صبح دیروز به همشهری آمد تا در ارتباط با وضعیت پرونده ثبت جهانی خیابان ولیعصر و ساماندهی این جاده مهم تاریخی سخن بگوید.
قاسمی از آن دسته مدیرانی است که ارتباط خوبی با موضوع میراث‌فرهنگی دارد و موفق به انجام پژوهش‌هایی در ارتباط با میراث شهر در کشورهای هلند و نروژ شده است.

خیابان ولیعصر چه اهمیتی در تاریخ شهر تهران دارد و ارزش‌های تاریخی این خیابان چیست؟ چه عاملی باعث شد که پروژه خیابان ولیعصر در پایتخت ایران کلید بخورد و حتی موزه‌ای برای این خیابان راه‌اندازی شود؟
خیابان ولیعصر از میدان تجریش تا میدان راه‌آهن حدود 18کیلومتر است و یکی از طویل‌ترین خیابان‌های شهری خاورمیانه است. به‌دلیل وجود خود خیابان و نوع قرارگیری و هندسه و مجموعه آنچه می‌توانیم از آن با عنوان منظر فرهنگی خیابان ولیعصر نام ببریم این خیابان حائز اهمیت است. اگر تهران را به‌عنوان یک نمایش یا یک درام تشبیه کنیم که شهر اصولا یک عرصه دراماتیک است. یکسری شخصیت‌هایی وجود دارند که کل درام را شکل می‌دهند. اگر درام تهران یا شهر تهران در مقیاس یا اندازه یک کلانشهر یا شهری که پایتخت است مطرح باشد، یک شخصیت‌هایی آن‌را به این کاراکتر تبدیل می‌کنند و بدون شک حیات اجتماعی و فرهنگی خیابان ولیعصر در اینکه این شخص یا این درام در این ساحت و شکل خود را نشان بدهد مؤثر است. در اسناد تاریخی و اذهان عمومی شکل‌گیری خیابان ولیعصر را باید از حوالی 1306تا 1307که میدان راه‌آهن احداث ‌شد بدانیم. اما در واقع اینگونه نبوده است. با جاده‌ای روبه‌رو هستیم که در دوره قاجار از میدان تجریش و حوالی کاخ سعدآباد شروع می‌شود و می‌آید تا دروازه یوسف‌آباد و کمی بعدتر همین‌جایی که میدان ولیعصر فعلی است. این جاده که در گذشته به آن جاده شاهی می‌گفتند شهر را به ییلاقات وصل می‌کرد و با وجود کاخ سعدآباد رونق داشت. در زمان پهلوی اول که تصمیم می‌گیرند میان کاخ سعدآباد و کاخ مرمر در خیابان سپه جاده‌ای بکشند، فکر اولیه احداث خیابان ولیعصر شکل می‌گیرد. ولی پیش از آن این خیابان که خیابان کاخ بود تا دروازه یوسف‌آباد می‌آمد و از آنجا از خیابان کاخ یا فلسطین کنونی به کاخ مرمر وصل می‌شد. اما بعدها با شکل‌گیری میدان راه‌آهن این خیابان متصل و جای خیابان کاخ را گرفت. از آن‌زمان جاده شاهی به‌عنوان نقطه‌ای که شمال و جنوب شهر را به یکدیگر وصل می‌کرد و مسیر تردد بود به مقصد شهری و یک خیابان مؤثر در شهر تبدیل شد. خیابان ولیعصر از منظر دیگری هم قابل توجه است. در باغ ایرانی یک خیابان داریم و درختان و جوی آب که اگر با این کانسپت به خیابان ولیعصر نگاه کنیم متوجه می‌شویم این خیابان از نیای فرهنگی خود به‌عنوان باغ ایرانی نشات گرفته است و چندان هم بی‌ریشه نیست. حوالی سال‌های 1306تا 1307که میدان راه‌آهن احداث ‌شد خیابان ولیعصر هم شکل گرفت. خیابان ولیعصر باز هم از منظری دیگر حائز اهمیت است. در دوره قاجار و پس از مشروطه که تحولاتی در ساختارهای اجتماعی به‌خصوص موضوع شاه و دربار و فعالیت‌های مشروطه‌خواهی اتفاق افتاد، نخبگان شهر به جای اینکه در حوالی دربار سکونت داشته باشند به نقاط دیگر مثل محدوده میدان منیریه تهران مهاجرت کردند. میدان منیریه نماینده این جریان در حوزه معماری و شهرسازی است و محدوده منیریه با آمدن منیرالسلطنه در عصر ناصری و آمدن باقی رجال حائز اهمیت می‌شود. میدان منیریه البته در قدیم به خیابان امیری مشهور بود. نخستین تصویری هم که از افتتاح میدان راه‌آهن داریم در آذین بندی میدان راه‌آهن نوشته شده خیابان امیری. پس یک خیابان امیری بود که می‌توانیم آن‌را نیای خیابان ولیعصر بدانیم. ولی بعد از شکل‌گیری میدان راه‌آهن با رونقی که کاخ مرمر گرفت، خیابان ولیعصر هم با آن قنات‌ها و چنارهایش شروع به شکل گرفتن کرد. بنابراین می‌توان گفت خیابان ولیعصر 4 دوره حیات در عصر قاجار، پهلوی اول، دوم و معاصر دارد و تمام این حیاتی که به آن نگاه می‌کنیم در ادوار مختلف باعث شد این خیابان مرکز توجه رویه‌های مختلف شهروندی باشد. در تاریخ شهرسازی ما خیابان‌هایی هستند که شهروندان را قواره می‌کنند. انگار وقتی یادمان می‌رود که کجا هستیم با قدم زدن در این خیابان‌ها می‌دانیم کجا هستیم و چه اندازه‌ و مقیاس‌هایی داریم و در چه مقیاس‌هایی باید رفتار کنیم.  در اصفهان خیابان چهارباغ این کار را برای اصفهانی‌ها می‌کند. در شیراز بلوار کریمخان این کار را می‌کند و برای تهرانی‌ها این خیابان ولیعصر است که شهروندان را در مقیاس زیستی در تهران قواره می‌کند. لذا با خیابانی مواجه هستیم که 4 دوره حیات دارد. عناصر متفاوت و مهمی دارد. از معماری شهری که از میدان راه‌آهن اتفاق می‌افتد و معماری دوره قاجار و پهلوی اول و دوم به ساختمان‌هایی مثل ساختمان اسکان می‌رسیم که در دهه 50می‌آیند و معماری مرتب و مدرن و بی‌آزاری را به‌وجود می‌آورند. خیابانی که در این مقیاس مطرح می‌شود و دوره‌های متعدد حیات دارد آیا اثری نیست که واجد شرایطی ‌شود که باید با آن درست رفتار کرد؟ آیا برای رفتار درست‌ با این خیابان ثبت ملی خیابان کفایت می‌کرد؟ این سؤالات پیش آمد و خیابان ولیعصر ثبت ملی شد. همین ویژگی‌ها باعث شد پرونده ثبت جهانی خیابان ولیعصر تهیه و در فهرست انتظار یونسکو قرار بگیرد.
خیابان ولیعصر در 2 دهه اخیر با بحران‌های جدی مواجه شد و اصلا همین بحران‌ها بود که به ثبت ملی خیابان ولیعصر با هدف حفاظت از عناصر هویتی این خیابان انجامید. هشدارهایی که خیابان ولیعصر داد تا این خیابان ثبت ملی شود و حالا در دست اقدام برای ثبت جهانی قرار بگیرد چه بود؟
در اذهان عمومی خیابان ولیعصر است و چنارهایش و مسیر قناتی که وجود داشت. در دنیای امروز می‌گویند حفاظت از آثار از اذهان شروع می‌شود. یعنی وقتی کسانی که با یک اثر اجتماعی یا فرهنگی و تاریخی زندگی می‌کنند و آن اثر وارد زندگی اجتماعی و فرهنگی آنها شده است خب شهروندی که کنار این اثر زندگی می‌کند دارای وجاهت فرهنگی می‌شود و ثبت ملی هم کارش این است که مواجهه با یک اثر ملی ادب و آدابی دارد که باید این آداب را به جا آوریم تا احساس تشخص کنیم. اگر چنارهای ولیعصر شروع به خشک شدن کنند و مسیر قنات‌ها به‌دلیل ساخت وسازهای بالا دست منحرف شود و اصلا اهمیت نداشته باشد که این عرصه چیست و شکل و شمایل خیابان مورد هجوم قرار بگیرد، قواره‌ها و اندازه‌ها به هم می‌ریزد. ثبت ملی ‌‌کمک می‌کند مراقب اثر ثبت شده باشیم. اما کسانی که از خیابان ولیعصر مراقبت می‌کنند چه کسانی هستند؟ اول اهالی خیابان ولیعصر و تمام کسانی که یک نسبتی با خیابان ولیعصر دارند وظیفه حفاظت و حساسیت نسبت به این خیابان را دارند. خیابان ولیعصر باید یک ارزش افزوده زیستی برای شهروندان تهران باشد و با ثبت ملی آن تنها یک اثر لوکس تلقی نشود. باید مقصد شهری باشد. ثبت ملی آغاز یک جریان است که ما اهل خیابان ولیعصر باشیم. چون اهل تهرانیم و تهران با خیابان ولیعصر در مقیاسی عمل می‌کند که در آن مقیاس باید زندگی کنیم و حیات اجتماعی داشته باشیم.
به‌عنوان مدیر پروژه ساماندهی خیابان ولیعصر می‌دانید چه تعداد چنار در خیابان ولیعصر وجود دارد؟
 تعداد را نمی‌دانم ولی این‌را می‌دانم که به جز عبدالله مستوفی که به‌نظر می‌آید کمی مستندتر حرف می‌زند مابقی دارند حدس و گمان‌های خودشان را می‌گویند. اما نکته‌ای که وجود دارد این است چنارهایی که قبلا بوده بعدا خشکیده و دوباره چنارهای دیگر جایش را گرفته است. این تغییر خوب است. باید محافظت کنیم چنارهای اصیل بمانند و اجازه ندهیم با ساخت وساز قلع و قمع شوند. بنده تعداد دقیق چنارهای ولیعصر را نمی‌دانم و نمی‌توانم سؤال را پاسخ بدهم.
طلایی‌ترین و سیاه‌ترین دوران خیابان ولیعصر چه دوره‌ای است؟
دهه‌های 20و 30 و 50 خیابان ولیعصر غیرقابل انکار است.دهه‌های 20و 30برای خیابان ولیعصر دوران تحول است. آن نقطه‌ای که خیابان ولیعصر مقصد شهری می‌شود و سینماها و کافه‌ها شکل گرفتند. مهم‌تر اینکه این خیابان مقصد شهری شد تقریبا از ابتدای دهه 70که ساخت‌وسازها شروع شد و فرهنگ مصرف کردن همه‌‌چیز ازجمله شهر آغاز شد، بی‌توجهی عمیق به خیابان ولیعصر هم شکل گرفت که تا حدود 8سال پیش ادامه یافت و با آغاز اعتراض‌های اجتماعی به وضعیت خیابان ولیعصرمردم ‌به این خیابان حساس شدند و  سودجویان بی‌توجه به خیابان ولیعصر دست و پایشان را در ظاهر جمع کردند. چون همین حالا هم اینگونه مصرف کردن شهر و تخریب‌ها و عوارض ناشی از بی‌توجهی‌ها ادامه دارد.
پروژه میدان ولیعصر برای ثبت جهانی از چه زمانی آغاز شد؟
از پیش از ثبت ملی خیابان ولیعصر از حدود 6سال پیش پروژه میدان ولیعصر کلید خورد و ثبت ملی آن اتفاق افتاد و ثبت جهانی آن آغاز شد و کتابی نیز در مورد خیابان ولیعصر به همت سازمان زیباسازی شهرداری تهران و اهتمام دکتر اسکندر مختاری، دکتر طالبیان، محیط طباطبایی و دکتر حناچی منتشر شد که اصلا مقدمات ثبت جهانی خیابان ولیعصر هم همین کتاب بود. اقداماتی همچون اصلاح جوی‌ها و کفسازی‌ها هم انجام شده است. ولی از 2 سال پیش در معاونت شهرسازی بحث‌های جدی‌تر در بازنگری ضوابط شهری این خیابان شامل تراکم‌ها و ارتفاع‌ها و... صورت گرفت و 2 سال است که موضوع ثبت جهانی در دستور کار قرار گرفته است. برنامه‌ای 14گانه شامل معرفی و خواناسازی خیابان ولیعصر تدوین شده که برای همین موضوع  صاحب موزه‌شده  و نخستین بار است که در ایران یک خیابان و موضوع شهری موزه دارد و این موزه مبتنی بر روایت تاریخ شفاهی است و این موزه به کل خیابان به مثابه گالری خودش نگاه می‌کند و ارزش‌های ملموس و ناملموس خیابان ولیعصر در این موزه مورد توجه قرار گرفته است و بحث محیط‌زیست و کسب و کار و... را مدنظر قرار داده است. ایجاد پلازاها در نوروز 98در راه‌آهن مورد توجه قرار گرفت و بازنگری در ضوابط ساخت‌وساز و محیط‌زیست شهری مجموعه اقداماتی است که اگر به اتمام برسد می‌تواند مقدمه ثبت جهانی خیابان ولیعصر شود. ثبت جهانی هم یکی از مجموعه اقداماتی است که ارزش‌های نهفته در خیابان ولیعصر را اعلام می‌کند.
پرونده ثبت جهانی خیابان ولیعصر چه زمان روی میز یونسکو خواهد رفت؟ 
باید تمام تلاشمان را کنیم و با اقدامات صورت گرفته تا پایان 2020ساماندهی خیابان ولیعصر به اتمام برسد و این پرونده تا پایان سال 2021برای ثبت جهانی به یونسکو ارسال شود.



2 سال است که موضوع ثبت جهانی خیابان ولیعصر در دستور کار قرار گرفته و  برنامه 14گانه تدوین شده است