دهه خاموش اقتصاد

شبنم سید مجیدی_خبرنگار

براساس مطالعات موجود، میانگین نرخ رشد اقتصادی ایران در یک دوره 40ساله (1353-1393) معادل 2/1 درصد بوده است. در سال‌های 1393 تا 1397نیز در رشد اقتصادی دوران پرفراز و فرودی سپری شده است؛ از دوران خوب پایان تحریم‌ها و بهبود رشد اقتصادی کشور در سال 1395تا دوران تحریم دوباره و رسیدن به رشد منفی در سال1397. همه آمار و ارقام گواه این است که معمولاً رشد اقتصادی مناسبی رقم نخورده است. با وجود همه سیاست‌هایی که در این زمینه دولت‌های مختلف به‌کار گرفته‌اند نتیجه مورد انتظار مانند کشورهای موفق در دستیابی به رشد اقتصادی بالا حاصل نشده است. این در حالی است که در برنامه ششم توسعه ایران و تا سال 1400 دستیابی به نرخ رشداقتصادی 8درصد به‌عنوان یک الزام مطرح شده، اما شواهد حاکی از این است که امروز نه فقط در جهت رسیدن به این رقم به کندی گام برداشته می‌شود بلکه در برخی مواقع حتی عقب‌گرد اتفاق افتاده است. یکی از تنگناهای مهم در این زمینه پایین‌بودن رشد سرمایه‌گذاری و رشد تولید است که باعث ایجاد درآمد اندک و گسترش فقر و بیکاری می‌شود. عملکرد رشد اقتصادی در اقتصاد ایران، تنها در برخی مقاطع و به‌صورت موقت بالا بوده و به سرعت به مسیر رشد پایین بازگشته است. یکی دیگر از تنگناها که به‌نظر می‌رسد در ارتباط مستقیم با رشد اقتصادی کشور قرار دارد، موضوع تحریم‌هاست. در سال‌هایی که تحریم‌های سخت بین‌المللی علیه ایران اعمال شده، وضعیت رشد اقتصادی نیز بسیار نامناسب بوده است؛ تحریم‌ها هنوز پابرجاست و رشد اقتصادی ایران منفی. با این حال بانک جهانی در جدیدترین تحلیل خود پیش‌بینی کرده است که اقتصاد ایران در سال 2020به نرخ رشد صفر خواهد رسید که البته در این‌باره نیز تخلیه‌شدن اثر تحریم‌ها دلیل بازگشت از دامنه منفی ذکر شده است.

تاریخ رشد اقتصادی در ایران
اگر تاریخ تولید ناخالص داخلی ایران را بررسی کنیم، متوجه می‌شویم از سال 1338 تا پایان سال 1355 تولید ناخالص داخلی ایران در یک روند صعودی از 44هزار میلیارد ریال به 242هزار میلیارد ریال(به قیمت‌های ثابت سال 1376) رسیده است؛ در واقع اندازه اقتصاد ایران طی 17سال 5/5 برابر شد. در شرایط انقلابی در سال1356 روند تولید نیز معکوس شد و سیر نزولی خود را آغاز کرد. طبیعتاً این سیر نزولی در شرایط التهابی بعد از انقلاب اسلامی ایران و دوران جنگ تحمیلی نیز ادامه یافت و تولید با کاهش 30درصدی از 242هزار میلیارد ریال در سال 55 به 170هزار میلیارد ریال در پایان سال 1360 رسید. بعد از آن نیز روند نزولی تا سال 68 و پایان جنگ نیز ادامه داشت. از سال 1368روند صعودی تولید آغاز شد و به جز یک دوره کوتاه (از سال 72تا 74) تا پایان سال 1388 ادامه یافت. به‌طوری که از 180هزار میلیارد ریال در سال 67 به 519هزار میلیارد ریال رسید؛ در واقع اندازه اقتصاد ایران طی 21سال9/2برابر شد.
 بررسی نرخ رشد اقتصادی نیز نشان می‌دهد در دوره‌ای که ایران رشد تولید ناخالص داخلی خوبی را تجربه می‌کرد، رشد اقتصادی مثبت نیز رقم خورد. از سال 1339تا 1356نرخ رشد اقتصادی بین 5 تا 17درصد در نوسان بوده و میانگین نرخ رشد اقتصادی حدود 5درصد بوده است که نرخ مناسبی به شمار می‌آید. نرخ رشد در شرایط انقلاب و جنگ کاهش یافت و جز سال‌های 61، 62 و 63 تا پایان جنگ نرخ رشد اقتصادی کشور منفی بود. میانگین نرخ رشد اقتصادی در این دوره منفی 3/2درصد بوده است. در دوره پس از جنگ یعنی از سال 1368تا 1388نیز میانگین نرخ رشد اقتصادی کشور با وجود نوسانات زیادی که تجربه کرده 5درصد بوده است. در سال 1381 و با وجود تحریم‌های نفتی آمریکا، اروپایی‌ها میل به همکاری با ایران را نشان می‌دادند و بنابراین قراردادهای متعدد نفتی و گازی با شرکت‌های اروپایی منعقد می‌شد. بنابراین در این سال‌ها رشد اقتصادی خوبی را تجربه کردیم و رشد اقتصادی ایران در دوره اصلاحات در محدوده 6 تا 8درصدی بود. در 2 سال اول دوره احمدی‌نژاد نیز رشد اقتصادی ایران مناسب بود، اما در سال‌های باقی‌مانده رشد اقتصادی کاهش یافت. از سال 1388فضای اقتصادی ایران تنگ‌تر از قبل شد. سرانجام تحریم فروش بنزین، تحریم خرید نفت از ایران از سوی اتحادیه اروپا و... باعث شد رشد اقتصادی تا پایان دولت دهم به رشد منفی 5/8 درصد با احتساب نفت و رشد منفی 3/1 درصد بدون احتساب نفت برسد. سال 1394 همزمان با امضای برجام اقتصاد ایران تا حدودی احیا شد. فروش نفت از سر گرفته و توافق هسته‌ای باعث شد ایران بالاترین رشد اقتصادی را برابر با 12/5درصد در سال 1395تجربه کند. رشد اقتصادی در سال 96 نیز به 3/7درصد رسید. اما از سال 1397 با شروع ریاست‌جمهوری دونالد ترامپ در آمریکا و خروج این کشور از برجام، تحریم‌ها دوباره بازگشت و همه اینها منجر به ایجاد شرایط اقتصادی سخت در کشور، کاهش رشد اقتصادی و کاهش تولید شد. در نهایت در این سال رشد اقتصادی ایران بار دیگر به زیر صفر رفت و این بار به منفی 4/9درصد رسید. طبق تحلیل کارشناسان، محدودیت‌های گسترده و عدم‌شکل‌گیری اقتصاد رقابتی، اثرات مخرب ساختار درآمدهای نفتی، نرخ بالا و بی‌ثبات رشد حجم پول، مخارج بالا و بی‌ثبات دولت، تعیین دستوری نرخ سود بانکی، سیاست‌های مخرب در تعیین نرخ ارز و روابط خارجی از دلایل رشد اقتصادی پایین و بی‌ثبات در ایران است.


رشد اقتصادی ایران در دهه 90
روند رشد اقتصادی ایران در دهه 90 نشان می‌دهد که تاریخ دوباره در حال تکرار است. حالا که تحریم‌ها دوباره برگشته همان اعداد و ارقام سال‌های 90و 91 برای سال‌های 96 و 97 نیز کمابیش تکرار شده است. همین تکرار تاریخ نشان می‌دهد که تحریم‌های اقتصادی بیشترین تأثیر را بر رشد اقتصادی ایران دارند. اوایل دهه 90 این تحریم‌ها با شدت بیشتری آغاز شد و نتایج ملموس آن را در سال 1391 شاهد بودیم. بعد از آن با امضای برجام در سال 1395 برای نخستین‌بار بعد از 25سال نرخ رشد اقتصادی دو رقمی را تجربه کردیم و در سال 1396 نیز این رشد با سرعتی کمتر به روند صعودی خود ادامه داد. اما در سال 1397 دوباره ورق برگشت و با آغاز تحریم‌های آمریکا و خروج آن از برجام و همچنین سیاست‌های ارزی دولت، رشد اقتصادی بازهم منفی شد. همانطور که در جدول‌ها قابل مشاهده است بیشترین ضرر را بخش صنایع و معادن در این زمینه کرده و کمترین رشد اقتصادی را چه در سال‌های ابتدایی دهه 90و چه در سال 97 به نام خود ثبت کرده است. بخش‌های کشاورزی و خدمات نیز که در دوره‌های قبلی تحریم‌ها وضعیت بهتری داشتند، در سال 1397 با سقوط کم‌سابقه‌ای مواجه بودند.


میزان تولید ناخالص داخلی(GDP) در دهه 90
اقتصاد ایران در سال 1391و با اثرگذاری تحریم‌های نفتی کاهش قابل توجهی را در میزان تولید ناخالص داخلی تجربه کرده است. مقایسه عملکرد تولید ناخالص داخلی در فعالیت‌های مختلف اقتصادی نشان می‌دهد کاهش تولید و صادرات نفت زمینه‌ساز کاهش قابل توجه نرخ رشد تولید ناخالص داخلی است. چنین کاهشی را بعد از 2 سال تولید صعودی که در سال‌های  95و 96 اتفاق افتاد، باز هم در سال 97 شاهد بودیم. باید توجه داشت  که پایین‌بودن تولید ناخالص داخلی ایران در شرایط فعلی عمدتا به‌دلیل پایین‌بودن نرخ رشد اقتصادی است. در واقع اگر اقتصاد ایران در یک دوره زمانی نسبتا بلندمدت(یک تا 2دهه) نرخ رشد اقتصادی بالا و پایداری را تجربه کند، آنگاه تولید و به‌تبع آن رفاه اقتصادی به اندازه قابل توجهی افزایش خواهد یافت.


رشد اقتصادی ایران از منظر جهانی
براساس ارزیابی‌های بانک جهانی، اقتصاد ایران در انتهای سال 2019 برای دومین سال متوالی رشد منفی را تجربه خواهد کرد. صندوق بین‌المللی پول در جدیدترین گزارش «چشم‌انداز اقتصادی جهان»، نرخ رشد تولید ناخالص داخلی واقعی ایران در سال 2019 را منفی 9/5درصد پیش‌بینی کرده است که این رقم در مقایسه با پیش‌بینی 6درصدی اعلام شده در گزارش قبلی، 3/5درصد کاهش را نشان می‌دهد. درصورت تحقق این پیش‌بینی صندوق بین‌المللی پول، اقتصاد ایران در سال‌جاری میلادی بدترین سال خود در سال‌های پس از جنگ تحمیلی را سپری خواهد کرد. در دور قبلی تحریم‌ها نیز اقتصاد ایران شرایط دشواری را تجربه کرده بود، اما پایین‌ترین نرخ رشدی که برای اقتصاد ایران ثبت شد، مربوط به سال 2012 بود که در آن سال اقتصاد ایران 7/7درصد نسبت به سال قبل از آن کوچک‌تر شد. صندوق بین‌المللی پول دلیل تعدیل قابل‌توجه پیش‌بینی خود در مورد نرخ رشد تولید ناخالص داخلی ایران را تأثیرات ناشی از تشدید تحریم‌های آمریکا عنوان کرده است. علاوه بر این، در گزارش جدید صندوق بین‌المللی پول نرخ رشد اقتصادی ایران در سال 2020 نیز صفر پیش‌بینی شده است که در قیاس با پیش‌بینی اعلام‌شده در گزارش قبلی 0/2 واحد درصد کاهش یافته است. صندوق بین‌المللی پول همچنین نرخ تورم در ایران طی سال 2019 را 35/7 درصد پیش‌بینی کرده است که در مقایسه با رقم آن در سال گذشته میلادی 5/2واحد درصد افزایش نشان می‌دهد. با این حال صندوق بین‌المللی پول پیش‌بینی کرده است که نرخ تورم در سال 2020کاهش یابد و به 31درصد برسد. نرخ بیکاری ایران در سال 2018 نیز از سوی صندوق بین‌المللی پول 14/5درصد اعلام شد و این نهاد بین‌المللی پیش‌بینی کرده است که نرخ بیکاری در سال‌های 2019 و 2020 به‌ترتیب به 16/8 و 17/4درصد افزایش پیدا کند. صندوق بین‌المللی پول، تراز حساب جاری ایران در سال گذشته میلادی را معادل 4/1درصد تولید ناخالص داخلی تخمین زده و پیش‌بینی کرده است که در سال‌های 2019 و 2020 این رقم به‌ترتیب به منفی 2/7 و منفی3/4 درصد برسد.



14/1 %
بالاترین رشد اقتصادی ایران بعد از دوران جنگ بوده است که در سال 1369 به ثبت رسید.

7/7_ %
پایین‌ترین رشد اقتصادی ایران در دوران بعد از جنگ بوده است که در سال 1391 ثبت شد.

%8
نرخ رشد اقتصادی تعیین شده برای دستیابی در سال 1400

4/9_%
رشد اقتصادی ایران در سال 1397بوده است.

9/5_%
پیش‌بینی بانک جهانی از رشد اقتصادی ایران در سال 2019 است. 

رشد اقتصادی ایران در سال‌های 1356 تا 1360 منفی بوده است.
غیر از سال‌های 1361و 1369 در همه 40 سال اخیر نرخ رشد اقتصادی کشور کمتر از نرخ تورم سالانه بوده است.
نرخ رشد اقتصادی ایران از سال 1374 تا 1390همواره مثبت بوده است.
از سال 1370 تا 1395رشد اقتصادی ایران هرگز دورقمی نشد.
رشد اقتصادی 5/12درصدی در سال 1395 برای اقتصاد ایران بعد از 25سال یک رکورد به جا گذاشت.
با آغاز تحریم‌های آمریکا در سال 1397و سیاست‌های ارزی، رشد اقتصادی ایران دوباره منفی شد.
​​​​​​​طبق پیش‌بینی بانک جهانی، اقتصاد ایران تا پایان سال 1398معادل 10درصد کوچک‌تر از سال 1396 خواهد بود.