به مرده‌پرستی شهره بودیم اما...

مهران امیری|روزنامه‌نگار:

برخی مدعی هستند که ما مردم مرده‌پرستی هستیم؛ می‌گویند که به زنده‌‌ها کمتر توجه داریم؛ برای مراسم ختم زودتر از عروسی آماده هستیم؛ تدارکات مراسم تدفین و آیین‌‌های بعدی را بهتر به ‌جا می‌‌آوریم و ده‌‌ها انتقاد مشابه. شاید این‌چنین باشیم؛ شاید در برگزاری برخی آیین‌‌ها تناسب را رعایت نمی‌کنیم؛ اما همه ما حتی همان منتقدان درباره حفظ احترام مردگان و به‌ویژه قبور آنها اشتراک نظر داریم.

قبرستان‌ها به هر دلیلی در فرهنگ عمومی ما از احترام برخوردارند. این نگاه به‌ویژه می‌تواند ناشی از فرهنگ شهادت‌طلبی و روحیه ستم‌ستیزی شیعیان باشد؛ برای پاسداشت مردان و زنان آزاده‌ای که بی‌هراس از مرگ، سر در راه عقیده و ایمان خود گذاشته‌اند. نگاه عمومی مسلمانان به موضوع مرگ از یک طرف و نگاه ویژه شیعیان به شهادت، در این زمینه بسیار اثرگذار بوده است. در همین حال آنچه از سیره ائمه و بزرگان دینی در خاطر داریم هم با شهادت عجین بوده و باعث شده که قبرستان‌‌ها برای ما در طول تاریخ نه‌تنها نشانی از فنا نداشته باشد بلکه نماد پایداری شیعیان در برابر ظلم به شمار آید. بسیاری از اجساد آرمیده در قبرستان‌ها، قهرمانان عزیز و بزرگوار مردم جویای عدالت و راستی بوده و هستند.

احترام و ارزشی که امروز مردم برای آرامگاه شهیدان انقلاب و دفاع‌مقدس قائل هستند نیز در همین راستا قابل تعریف و فهم است. در حقیقت در طول تاریخ ایران بعد از اسلام، توجه به قبرستان‌‌ها و نام‌های بزرگ آرمیده در این مکان‌‌ها، نشانی از همراهی با مبارزان راه دین و عدالت داشته است. ستمدیدگان و محرومان این خاک همواره با بزرگداشت قهرمانان دینی و ملی خود پیروی از راه و آرمان آنها را نشان داده‌اند.

ساخت بارگاه و اکرام قبور چهره‌هایی که به نام فرزندان ائمه یا بزرگان دینی در گوشه‌گوشه کشور مشاهده می‌شود نیز حاصل همین نگاه و توجه به این بزرگان و شخصیت‌‌های ارزشمند است که اوج آن را در ساخت و حفظ زیارتگاه‌های منسوب به ائمه اطهار و فرزندان و یاران شناخته‌شده آنها می‌توان دید. به بیان دیگر تکریم آنان که روی در نقاب خاک کشیده‌اند همواره در ذهن و کردار مردم ما بوده و این رویه درباره شخصیت‌‌های مذهبی و ملی به فراخور جایگاه آنان بیشتر نمایان شده است. برای ستاره‌هایی همچون ائمه، بی‌‌هیچ تردیدی بارگاه و زیارتگاه ساخته‌ایم و با مراجعه مداوم، یاد و نام و سیره آنها را زنده و گرامی داشته‌ایم؛ برای شهدا و سربازان جانباز، قطعه شهدا فراهم کرده‌ایم و خاطره دلاوری‌ها و ازخودگذشتگی آنها را مدام مرور می‌کنیم و بدیهی‌است که همین عمل پسندیده را درباره همه بزرگان خدمتگزار در هر سطحی به تناسب، انجام داده‌ایم و می‌دهیم.

روشن است که با این زاویه نگاه، موضوع قبرستان‌ها و حفظ کرامت این اماکن، برای همه مردم اهمیت یافته تا بدان پایه که برای عموم افراد، احترام به مردگان و محل دفن آنها در راستای اعتقادات مذهبی، جایگاهی ویژه و غیرقابل مناظره دارد. از طرف دیگر برخی از قبرستان‌ها از آنجا که میزبان چهره‌ها و شخصیت‌های اثرگذار دینی و ملی و فرهنگی هستند، اهمیت بیشتری یافته و مورد توجه و اقبال عمومی واقع شده‌اند. برای ما که ارزش‌های مذهبی را در خلال گرامیداشت سالانه ایام شهادت و وفات ستاره‌های کهکشان اعتقادات‌مان نوسازی می‌کنیم، این نوع توجه به محل دفن بزرگان، بدون هیچ تردیدی ارزشمند است. قبرستان‌های تاریخی که عموما در اطراف امامزاده‌ها شکل گرفته‌اند نیز تابع همین قاعده بوده و همیشه محل رجوع مردم هستند. این مراجعات که به شکل سنتی به‌عنوان مراسم سالگرد انجام می‌شود، بیش از همه، بیانگر توجه مردم به ارزش‌های مورد احترام آن افراد و تأکید بر زنده‌بودن منش و روش فکری و عملی آنهاست.

برخلاف برخی واگویه‌ها، لازم است که نسبت به موضوع حفظ قبرستان‌‌های تاریخی و محل دفن بزرگان و شخصیت‌های مورد احترام عموم، حساسیت به خرج دهیم. این اماکن نه‌تنها بخشی از حافظه تاریخی ما بلکه نشانه عمق اعتقادی و ریشه‌های فکری ما نیز هستند. چگونه می‌توان پذیرفت که به ‌دست خود، این ریشه‌‌ها را از بین ببریم؟ اگر حفظ آثار باستانی اهمیت دارد ـ که دارد ـ تلاش برای حفظ قبرستان‌های تاریخی به دلیل پیوندی که با تاریخ و فرهنگ عمومی دارند نیز بسیار مهم است. قبرستان‌‌های مهم و تاریخی کشور گنجینه بزرگی‌است که هرروز به ما یادآوری می‌کند آسمان زندگی این مردم در طول تاریخ، همیشه پرستاره بوده است. از طرفی آیا یاد و نشان بزرگان دین و علم و فرهنگ این کشور را فقط باید در کتابخانه‌ها جست‌وجو کرد؟ و اگر چنین است آیا حفظ بقایای ملموس این بزرگان کاری بیهوده است؟ در دنیایی که خانه‌های محل تولد یا رشد شخصیت‌های برجسته را به نشانه قدرشناسی و برای انتساب جامعه به ارزش‌های حاصل از زندگی آنان حفظ می‌کنند چرا ما باید نسبت به حفظ محل دفن آنها بی‌توجه باشیم؟ حفظ قبرستان‌های تاریخی، هم از جنبه اعتقادی و هم از دیدگاه اجتماعی، ضروری و تأکیدی دوباره بر تلاش جمعی ما برای ارج‌نهادن به کار و اقدام و روش بزرگان خفته در این اماکن است.