قدیمیترین و بزرگترین تکیههای حال حاضر تهران کدامها هستند؟
غمکدههای بزرگ شهر
عیسی محمدی
تکیهها از روزگاران گذشته وجود داشتهاند. جالب است بدانید که در ابتدا تکیه، به جایی گفته میشد که محل تجمع صوفیان و دراویش یا محل اسکان بیخانمانها، فقرا و مسافران بوده. اما با ورود به عصر قجرها، تکیهها کارکرد و مفهومی کاملاً دینی و آیینی پیدا کردند. یعنی به واقع، به محلی برای سوگواری محرم و نیز برگزاری تعزیه تبدیل شد و دیگر از این دوره به بعد، کسی به تکیه نگاهی از این قبیل که محل تجمع صوفی و درویش و در راه مانده و فقیر است، نداشت. از عصر قجرها به بعد، تکایای زیادی در ایران و مخصوصاً تهران شکل گرفت. معماری بخشی از این تکایا نیز خاص و منحصر بهفرد بوده و حتی بخشی از آنها به دستور شاهان وقت ساخته میشد تا خودشان بیایند و تماشاگر تعزیهها و عزاداریها باشند. هنوز هم تهران، تکیههای ریز و درشت زیادی دارد؛ جایی که در ایام محرم محل تجمع عزاداران میشود. هنوز هم میشود ردپای تاریخ و قدمت و سنت را در این تکیهها به چشم دید. با هم، چند تایی از تکیههای معروف پایتخت را مرور میکنیم.
تکیه بزرگ تجریش
یک میراث معنوی در بازارچهای قدیمی
قدمت تکیه بزرگ تجریش به دوران قاجار برمیگردد و بیش از ۲۰۰ سال از ساخت آن میگذرد. به این ترتیب تکیه تجریش را میتوان یکی از قدیمیترین تکیههای تهران برشمرد؛ تکیه تجریش در تاریخ ۲۵ مهر ۱۳۸۳ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
داستان ساخت این تکیه هم در نوع خود جالب و شنیدنی است. گفته میشود که اوایل قرن دوازدهم هجری شمسی، جمعی از باغداران و روستاییان ساکن در این منطقه تصمیم گرفتند مکانی مناسب برای برگزاری مراسم مذهبی و تجمع عزاداریهای ماه محرم بسازند. به این ترتیب تکیه بزرگ تجریش در سال۱۱۷۶ خورشیدی ساخته شد. البته در آن زمان این تکیه مسقف نبود اما پس از مدتی و ظاهراً بهدلیل بارندگیها تصمیم بر این شد که سقفی برای این تکیه تعبیه کنند. از آن زمان، هر سال با فرارسیدنماه محرم و عزاداری سیدالشهدا(ع)، عزاداریها و تعزیههای باشکوهی در این تکیه برگزار میشد و مردمان زیادی از نقاط دور و نزدیک برای شرکت در این عزاداری به تجریش میآمدند.
با این حال، در سال۱۳۶۶ سیل مهیبی در این منطقه رخ داد و بخشهایی از تجریش و همینطور تکیه بزرگ را از بین برد. اما به همت مردم این تکیه دوباره برپا شد و تا به امروز یکی از مراکز مهم و مشهور برگزاری عزاداری امام حسین(ع) به شمار میرود. گرچه این تکیه قدیمی هماکنون به بازار میوه و ترهبار تبدیل شده و میوههای رنگارنگ و تازه فصلی حال و هوایی باصفا به این محوطه داده اما در ایام محرم تکیه قدیمی بازار تجریش به مرکزی برای استقرار هیئتهای عزاداری و برگزاری مراسم مختلف تبدیل شده و تعزیههای باشکوه و تماشایی در آن برگزار میشود. نکته جالب اینکه تعزیههای تکیه تجریش آن قدر شهرت و قدمت دارد که در ششمین اجلاس شورای عالی ثبت کشور، مراسم تعزیهخوانی در تکیه بزرگ تجریش بهعنوان میراث معنوی به ثبت رسید.
نوبتی هم که باشد، نوبت به بحث معماری منحصربه فرد تکیه میرسد. تکیه تجریش یک فضای میانی دارد و ساختمانی 2 طبقه آن را در برگرفته. در بخش غربی تکیه یک مغازه بزرگ وجود دارد که چندین دهنه دارد و ارتفاع آن هم بیشتر از سایر مغازههاست و به آن شاهنشین گفته میشد. همچنین، 5 باب مغازه در ضلع شمالی و 4 باب مغازه در ضلع جنوبی و شرقی ساخت شده. طبقه بالای ساختمان در ایام محرم به محل برگزاری مراسم مذهبی تبدیل میشود، با این حال در سایر مواقع استفاده تجاری دارد. سقف تکیه بزرگ تجریش در قدیم توسط ستونهای بزرگ چوبی نگهداشته میشد که امروزه ستونهای فلزی جایگزین ستونهای چوبی و قدیمی شدهاند.
تکیه یا حسینیه کربلاییها کربلا در گلوبندک
یکی دیگر از تکیههای معروف تهران را باید در جایی به نام چهارراه گلوبندک پیدا کرد. اگر گذرتان به این منطقه افتاده باشد، میبینید که یک چادر خیمه مانند روی خیابان کشیدهاند تا پذیرای عزاداران حسینی باشد. به این حسینیه، «طویریج» هم میگویند؛ ولی بیشتر به همان حسینیه کربلاییها شناخته میشود. ساخت این حسینیه هم به زمانی برمیگردد که صدام، دستور اخراج ایرانیهای مقیم عراق را صادر کرد. این ایرانیها، بعدها که به موطن خود بازگشتند، اینجا را ساختند تا به نوعی بتوانند مکانی برای عزاداری خاص خودشان داشته باشند. در این تکیه، خیمه بزرگی در روز عاشورا آتش زده میشود که باعث شده خیلی از شهروندان پایتختنشین برای مشاهده این مراسم، به این تکیه سری بزنند. ضمن اینکه عزاداریهای این تکیه به زبان عربی خوانده میشود. به همین دلیل این تکیه، به تکیه عربها هم شهرت یافته است. هرچند که این عزاداران، ایرانیان مقیم عراق بودهاند که به واسطه سالها اقامت در این کشور، به زبان عربی تکلم میکردند و فرزندانشان نیز در این کشور به دنیا آمده بودند.
تکیه چالبه جامانده از روزگاران قجرها
شرق تهران، جایی که زمانی دروازه دولاب در آن واقع بوده و البته امروز هم به نام دولاب شناخته میشود، کلی مسجد و بنا و تکیه قدیمی و جدید دارد. یکی از معروفترین تکیههای این حوالی که به واقع بخشی از تاریخ تهران قدیم هم در آن واقع بوده، تکیه چال است. این تکیه هنوز هم برقرار است. البته شاید در نگاه اول که آن را ببینید و واردش بشوید، فکر نکنید که با چه مجموعهای روبهرو هستید اما قصه چیز دیگری است. در واقع ما در همین ساختمان قدیمی، در حوالی خیابان سعیدی، با مجموعهای به نام تکیه چال روبهرو هستیم که به آن تکیه محله بالای دولاب هم میگویند. اینجا یکی از قدیمیترین تکیههای تهران است و قدمتش، حتی به زمان قجرها هم میرسد. با توجه به اینکه این تکیه در یک منطقه گود و چالهمانند واقع بوده و پلههایی رو به پایین هم داشته، معروف شده به تکیهچال و همین اسم رویش مانده. در حوالی تکیه چال، کمی که پایینتر بروید، حمام چال هم قرار دارد که البته کمی تخریب شده و نیازمند توجه بیشتر است. حالا هم تکیه چال، محل برگزاری شهروندان شرق تهران، خاصه ساکنان منطقه 14 است. اهالی در ماههای محرم و صفر و روزهای عاشورا و تاسوعا، در این تکیه گرد هم آمده و سپس در قالب دستههای عزاداری، به سمت بقعه چهلتن دولاب، امامزاده اهل بن علی و بقعه سیدهملک خاتون رهسپار میشوند. وارد این تکیه که بشوید، سنتی و قدیمی بودن را کاملاً نفس خواهید کشید. این تکیه همیشه برقرار است اما بیشترین بهانه حضور مردم در ماههای محرم و صفر است. باقی موارد، بیشتر مسئولان و خبرنگاران سروقت این تکیه میروند تا تاریخ را با چشم ببینند و به قلم بکشند. تکیه چال، در خیابان سعیدی، میدان آلآقا واقع شده.
تکیه نیاوران
تعزیه در حوالی کوهپایهها
یکی از جاذبههای منطقه شمیرانات را باید تکیه نیاوران آن دانست. به هر حال این منطقه جزو نخستین هستههای تهران قدیم بوده و باید هم تکیههایی اینچنین قدیمی داشته باشد. این تکیه، در میدان باهنر، ابتدای خیابان پورابتهاج و حوالی میدان نیاوران واقع شده. زمین این تکیه 700مترمربع بوده و زیربنای آن نیز نزدیک به دو برابر این مقدار است که از صحن میانی مستطیلشکل با گوشههای پخ شده که در 4ضلع آن طاقنماها و غرفههایی در 2 طبقه ساخته شده، است. دور تا دور این تکیه طاقنماست. هر کدام از این طاقنماها متعلق به یکی از طوایف نیاوران بوده که خودشان آن را آماده میکردند. آنها هنگام عزاداری در این بخش مربوط بهخودشان مستقر شده و پذیرایی خاص خودشان را میکردند. قطر فضای دایرهای آجری وسط تکیه 20متر بوده و اطراف آن 10ستون سیمانی با پوشش چوب گردو قرار دارد. لبههای ایوانی جایی که شرکتکنندگان در آن مستقر میشوند، هنوز چوبی و قدیمی است. از جذابیتهای این بنا، میتوان به گنبد چندوجهی آن اشاره کرد که چه از بیرون و چه از داخل، چشمنواز است. این تکیه در سال 1383ثبت ملی شده است تا اهتمام بیشتری برای نگهداری آن وجود داشته باشد. قدمت این تکیه را 150سال تخمین زدهاند؛ یعنی مربوط به دوره ناصری میشود. از آنجا که ناصرالدینشاه در تابستان بیشتر وقتش را در قصر صاحبقرانیه نیاوران میگذرانده، دوست داشته جایی هم داشته باشد تا مراسم تعزیه را برگزار و تماشا کند. در نتیجه فردی به اسم استاد حسن خرپاکوب مسئول ساخت این تکیه شد. این تکیه یکبار در زمان پهلوی دوم و یکبار هم در دهه 60 مرمت شده ولی هنوز بنیه قدیمیاش را حفظ کرده. مراسم تعزیه برگزار شده در این تکیه نیز از معروفیت خاصی برخوردار است و اساساً بخشی از معماری آن، طوری طراحی شده که جا برای مانور اسبها هم داشته باشد.
تکیه نفرآباد
قدیمیترین تکیه
اگر ساکن جنوب تهران هستید پیشنهاد میکنیم در این ایام سری هم به تکیه قدیمی نفرآباد بزنید. حدود ۴۰۰سال پیش عدهای از نفرآبادیها در محدوده شهرری امروزی، ستون خیمهای را برای عزاداری سالار شهیدان برافراشتند که پس از گذشت سالهای سال هنوز هم پابرجاست. از اینرو اینجا قدیمیترین تکیه باقی مانده تهران امروز است. هیئت عزاداری این تکیه به نام حضرت علی اکبر(ع) است اما اهالی آن را با همان نام «تکیه نفرآباد» میشناسند. به نقل اهالی و براساس وقفنامه موجود، تکیه نفرآباد در سال ۱۰۶۰ هجری قمری یعنی حدود ۱۰۰ سال بعد از نخستین حصارکشی پیرامون تهران ساخته شده. حتی قدیمیهای محله هم نمیدانند که این تکیه از آن زمان تا به حال چندین بار بازسازی و مرمت شده. به گفته برخی تهرانشناسان، محله نفرآباد هسته اولیه شهرری امروزی است که پایه آن در زمان شاهطهماسب صفوی گذاشته شد و ساختن حصار طهماسبی و نخستین تکیه تهران نیز به همان دوران بازمیگردد. تکیه نفرآباد در مرکز این محله واقع شده. سردر تکیه کاشیکاری است. روی این کاشیکاریها لحظه شهادت حضرت علی اکبر(ع) نقش بسته است. نمای بیرونی دیوارها آجری است. در فاصله 2متری از زمین قلابهای گردی نصب شدهاند که یک سر آن درون دیوار فرو رفته. وقتی چادر خیمه را برپا میسازند، طناب آن را به این قلاب میبندند تا چادر از همه سو مهار شود. دور تا دور صحن شبستان سکویی به ارتفاع ۳۰ سانتی متر و عرض 3متر برای نشستن عزاداران وجود دارد. مساحت شبستان ۴۰۰ مترمربع است که با توجه به جمعیت آن روز فضای بزرگی است. بنای شبستان 2طبقه است که در گذشته زنها مراسم تعزیهخوانی را از طبقه بالا تماشا میکردند. این مراسم قبل از انقلاب بهمدت یک دهه برگزار میشد. یک ستون چوبی به ارتفاع ۱۲ متر چادر خیمه را نگهمیدارد. چادر سفید خیمه کار هنرمندان اصفهانی است. این بنا در سال ۱۳۴۲ بازسازی شده است. اما فقط ستونهای چوبی جای خود را به تیرآهنها دادهاند تا همان شکل قدیمی تکیه حفظ شود. سقاخانه معروف و قدیمی نفرآباد به نام سقاخانه حضرت ابوالفضل(ع) همچنان در کنار تکیه قرار دارد. علاوه بر ایام سوگواریماه محرم و مراسم مذهبی دیگر، تکیه نفرآباد در هر شب جمعه برنامه دارد و از عزاداران به همان روال قدیم با آبگوشت پذیرایی میشود. مراسم عزاداری در این حسینیه شامل تعزیهخوانی، نوحهخوانی و سینهزنی است.
روایتها و تکیهها
زمانی که همشهری محله برقرارتر بود، ما خبرنگاران عادت داشتیم که محلهگردیهای ریز و درشت را برگزار کنیم. در بخشی از این محلهگردیها، بزرگان و پژوهشگرانی نیز با ما همراه میشدند تا تاریخچه تهران، یافتهها و دانستههای خودشان را با ما به اشتراک بگذارند. یکی از این بزرگواران احمد مسجدجامعی، وزیر اسبق ارشاد و عضو فعلی شورای شهر و از تهرانیهای اصیل بود که بارها و بارها در این محلههاگردیها شرکت کرده و خود نیز برنامههایی از این دست تدارک میدید. از مجموعه این محلهگردیهای، نکتههایی را که درباره تکیهها بوده، جدا کردهایم تا در اختیار شما بگذاریم.
تهران یک و نیم قرن قبلتر، حداکثر 70 تکیه محلی داشته است. به همین دلیل است که این شهر به محلی برای اجرای تعزیه و نمایشهای سنتی مرتبط با محرم نیاز داشته و دارد.
تکیهها در ایران کارکرد امروز را نداشتند. اما از زمان صفویان به بعد، کارکردشان عوض شد و به محلی برای عزاداریهای تبدیل شدند. قبلتر از آن، تکیهها جایی برای آداب و دور هم جمع شدن صوفیان بود.
بهنظر میرسد قدیمیترین تکیه پایتخت را طبق اطلاعاتی که وجود دارد، تکیه خانم یا «تکیه خانوم» بدانیم. شاه طهماسب صفوی، دور تهران را حصاری کشید تا این شهر رونقی بگیرد. خواهرش هم مدرسه و تکیه و حمام ساخت. محل این تکیه را باید محدوده بازارچه نایبالسلطنه در 15خرداد بدانیم.
تکیه نفرآباد هم در همان دوران شکل گرفته که نزدیکیهای تهران بوده؛در شهرری. هنوز هم برقرار است. خیمه سفید این تکیه، هنوز هم بعد از گذشت این همه سال، در ایام محرم بالا میرود. میتوان اینجا را قدیمیترین تکیه به جا مانده از تهران دانست. البته نام حضرت علیاکبر علیهالسلام را دارد اما اهالی هنوز آن را با عنوان تکیه نفرآباد به یاد میآورند.
در منطقه طرشت تهران هم نقل قولهایی از ساخت یک تکیه قدیمی وجود دارد؛ یعنی اهالی طرشت از یک تکیه چهارصد ساله سخن میگویند که در آنجا برقرار بوده. در منابع مکتوب چیزی از آن ذکر نشده. ولی این را میدانیم که طرشت در تاریخ تشیع نقش زیادی داشته.
در روزگار قاجارها، تعزیه رونق گرفت. در نتیجه به اهمیت تکیهها هم افزوده شد. ازجمله تکیههای معروف آن موقع، تکیه عباسآباد در انتهای بازار عباسآباد امروز بوده. همچنین تکیه دولت که در تاریخ خیلی از آن صحبت شده.
در تهران قدیم، هر محلهای گذری داشته و هر گذری هم، با تکیهای شناخته میشده. بهخاطر همین تکیهها به حداکثر 70مورد رسیدند. البته گسترش تعزیه را هم در این امر نباید فراموش کنیم.
بیشتر تکیههای شهر تهران در دوره قاجارها، در 2محله عودلاجان و بازار ساخته شده بود. تکیه سادات اخوی و رضا قلیخان از آن موقع به میراث مانده. شاید بتوان اینها را تنها تکیههای باقیمانده عصر ناصری دانست.
